بزرگ‌ترین راه بازرگانی جهان، زیر فرمان امپراتوری اشکانی

زمانی که سخن از داد و ستد و سیستم‌‌های اقتصادی در گذشته به میان می‌‌آید، ممکن است جاده‌‌ی ابریشم برای ما یادآوری شود، اما در این‌باره باید آگاه بود که تنها یک راه ارتباطی میان دریای مدیترانه و آسیای مرکزی و چین و یک راه ابریشم وجود نداشت. راه‌‌های ارتباطی بسیاری میان خاور و باختر(:شرق و غرب)، حتا پیش از دوره‌‌ی پارتی‌‌ها وجود داشت؛ مانند جاده‌‌ی شاهی هخامنشی که از «سارد» در آسیای کوچک (آناتولی) تا «شوش» در جنوب باختری ایران دنباله داشت و سپس‌تر هم راه‌‌های بزرگ فرمان‌‌روایی سلوکیان.

آغاز بازرگانی به‌‌گونه‌‌ی چشم‌گیر میان چین و باخترزمین باید در روزگار «مهرداد دوم»، زمانی روی داده باشد که یک گروه چینی به دیدار پارتی‌‌ها آمد. البته ناگفته نماند که پیش از این هم تجارت انجام می‌شد و پیشینه‌‌ی بازرگانی در فلات ایران به دوره‌‌ی نوسنگی (هشت هزار سال پیش) باز می‌‌گردد و در هزاره‌‌ی سوم پیش از میلاد (دوره‌‌ی مفرغ) به اوج خود می‌‌رسد و تا به امروز ادامه می‌‌یابد. پاسبانی و نگه‌داری از شبکه راه‌های بازرگانی از افغانستان تا فرات، برای نخستین بار به دست پارتی‌‌ها انجام شد. نخستین کاروان در سال 114 پیش از میلاد از چین روانه‌‌ی باختر شد. در کتاب پرآوازه‌ی «چاپارخانه‌‌های پارتی» نوشته‌‌ی «ایزودورخاراکسی»، شماری از کاروان‌‌سراهای راه‌‌ را از مدیترانه به خاور زمین می‌‌توان شناخت که از سوریه، دورا اِروپوس، پالمیرا، سلوکیه، تیسفون و بسیاری از شهرهای دیگر می‌‌گذشتند و در ایران به کوهستان‌‌های زاگرس، کرمانشاه، همدان، ری و مرو می‌‌رسیدند و از آنجا هم به مغولستان. در کنار این راه‌‌های سنتی بزرگ، البته بازرگانی دریایی نیز در این دوره اهمیت زیادی داشت و بندرهای مهمی در خلیج‌‌فارس به تجارت دریایی سرگرم بودند. این داد و ستدها، بیش‌‌تر به‌‌گونه‌‌ی بازرگانی واسطه‌‌ای انجام می‌‌شد و پارتی‌‌ها سود کلانی از راه گمرک‌‌خانه‌‌های خود و مالیات‌‌های گوناگون به دست می‌‌آوردند. آن‌چه که داد و ستد می‌شد کالاهایی همچون برده‌‌ها، ارغوان (ماده‌‌ای از نرم‌‌تنان برای رنگ پارچه‌‌های ابریشمین)، عطر، روغن زیتون، چهارپایان، پوست، نمک، طلا، نقره، پارچه و ابریشم بود. پارتی‌‌ها، برای نخستین بار میوه‌‌های زردآلو و هلو را از چین وارد کردند و در ازای آن میوه‌‌ی ایرانی مانند انار به چین رفت.

به‌‌گونه‌‌ای کلی باید گفت اقتصاد در دوره‌‌ی اشکانی‌‌ها وابسته به جاده‌‌ی بزرگ ابریشم و نقشی پررنگ آن‌ها در مسیر این راه بود. در این دوره برای نخستین بار کنترل و نظارت بر روی شبکه‌ی راه‌‌های بازرگانی به‌‌گونه‌‌ای جدی انجام می‌‌گرفت و ایران اشکانی سود فراوانی از این راه به دست می‌آورد و بازرگانی به گونه‌‌ای سازمان‌یافته به دوره‌‌های سپسین نیز راه یافت و شوند(:موجب) تقویت شبکه‌ی راه‌‌های ارتباطی ایران با کشورهای همسایه شد.