یادآوری: این بخش دنباله نوشتار “دیدار پیر نارستانه” است که در امرداد به تاریخ دوم تیرماه امسال آمده بود. در آنجا به اهمیت طبیعی و تاریخی این مکان اشاره کرده بودم و بخش ارزش اجتماعی جا افتاده بود که در اینجا به گونه فشرده به آن می‌پردازم.
نخستین موضوع مهم که باید به دنبال بررسی دقیق‌تر آن بود این است که مراسم یا کنش‌هایی که مردم به هنگام جمع‌شدن در این مکان (و مکان های سپندینه همانند آن) به جای می‌آورند چیستند؟ اگرچه هنوز از سابقه تاریخی درست و مستند (برجای مانده نوشتاری[1]) این گونه مکان‌های زرتشتیان آگاهی‌های درستی نداریم و بیشتر داشته‌های ما به گونه شفاهی و نقل قول بوده است اما در گوشه‌وکنار به نوشته‌هایی بر می‌خوریم که حکایت از سابقه چهارصد ساله این دیدارگاه‌ها در تاریخ ایران دارد. به نمونه نوشته‌ای در کتاب تاریخ جامع مفیدی [2] دیده میشود که در آن به کوهی به نام “چک‌چکو” (همان چک چک کنونی) در زمین‌های نزدیک خرانق اشاره می‌کند که به گفته نویسنده ” زرتشتیان (به نوشته مفیدی “مجوس”) آن را گرامی می‌دارند و سالی یک نوبت در آنجا گرد می‌آیند، قربانی می‌کنند و جشن‌ها و عیش‌ها بر پا می‌دارند و پس از چند روز به منازل خود باز میگردند” (مفیدی، ص ۸۲۹-۸۲۸). از آن جا که این کتاب در میانه عهد صفویه (حدود ۱۰۸۵ هجری ماهی) نگاشته شده است بنابراین نزدیک به سیصدوشصت سال پیش چنین زیارتگاهی برای زرتشتیان وجود داشته‌اند و از آنجا که این گونه مکان‌های اجتماعی به یک‌باره شکل نمی‌گیرند باید از پیش از صفویه، یعنی بیش از چهارصد سال پیش هم بوده باشند و شاید در پناه یک حکومت مرکزی قدرت‌مند مانند صفویه، و با همه فرازوفرودها تا حدی پایدار، زرتشتیان توانسته بودند به اوضاع اماکن دینی و آیینی خویش سروسامانی بدهند. به نوشته محمد مفید مستوفی زرتشتیان در جایی مانند پیرسبز سالیانه برای قربانی کردن و شادی و عیش و نوش گرد می‌آمده‌اند و هیچ اشاره‌ای به مراسم نیایشی و دینی دیگر ندارد!
از سوی دیگر اگر بتوان آن گفتار قدیمی در زمین شناسی از چارلز لایل (اسکاتلندی) را که می گفت: ” شرایط حال کلیدی است برای درک اوضاع گذشته” به مسایل حال محیط انسانی و کنش های دینی و آیینی هم گسترش داد شاید دید بهتری نسبت به فعالیت ها و کنش های اجتماعی زرتشتیان دراین مکان ها پیدا کرد. به این ترتیب می توان پذیرفت که تغییر شکل از قربانی کردن گوسفند و شاد خواری و شادمانی گروهی که هسته مرکزی باشندگی (حضور) جمعی مردم در مراسم قدیمی تر بوده است و در کنار آن نیایش های فردی هم جای داشته است، به تدریج جای خویش را به مراسم امروزی داده است. این مراسم اکنون بدون قربانی کردن و بیشتر با تکیه به نیایش و اوستا خوانی های گروهی روزانه (با توجه به گاه های نیایشی) و در کنار آن مراسم شادی و دست و پای کوبی و شاد خواری دیده می شود.
به این ترتیب می توان احساس کرد که بسته به شرایط زمانی و اوضاع حاکم محیطی، در گذر زمان نحوه استفاده و کارکرد این زیارتگاه های سنتی زرتشتیان دچار دگرگونی ها یا هر کدام از انواع فعالیت ها دچار نوسان ها و بیش و کم شدن هایی شده اند. در مجموع می توان فعالیت های اجتماعی همکیشان زرتشتی در دیدارگاه نارستانه، و همه دیدارگاه های سپندینه همانند آن، را در چند بخش دسته بندی نمود. نخست چشمگیر بودن همکاری گروهی یا همازوری در این گردهمایی‌های دیداری است. افراد جماعت زرتشتی در این مکان‌ها با همه ویژگی‌های فردی گرد می‌آیند تا به یاری هم جای ماندن خویش را سروسامان دهند و خورد و خوراک خویش را با کمک هم تدارک بینند. همین گونه در آیین‌های نماژ و نیایش امروزه می‌بینیم از گونه فردی (که هنوز بر جای خود باقی است) در گاه‌های ویژه به شیوه گروهی هم گرایش یافته است. از سوی دیگر همازوری در همراهی با دست و پای‌کوبی و زدن و خواندن و دور هم خوش بودن هنوز جای مهمی در این مراسم دارد. جایگاه پیدایش این دیدارگاه سپندینه زرتشتیان به شکلی بوده است که هر کار و جنبش اجتماعی را از گذشته دور بیشتر به گونه جمعی و همکاری گروهی می‌طلبیده است و این ویژگی کم‌وبیش هم چنان بر جاست. پرسش این است که کشیده شدن جاده اسفالته، وجود خودروهای تندرو، و دسترسی هر چه بیشتر به سامانه گوشی‌های همراه (تلفن موبایل) و تارنماها (اینترنت) و سپهر مجازی به همراه دگرگونی در دیدگاه‌های جوانان نسبت به مراسم و آیین‌های دینی و ترادادی (از جمله همین دیدار سالیانه زیارتگاه‌ها)، به سرعت کم یا زیاد چه تاثیری بر فعالیت‌ها و پویش‌های اجتماعی در رابطه با این دیدارگاه‌ها خواهد داشت؟
داریوش مهرشاهی – ششم تیرماه ۱۴۰۳- (۱۲-۸ بامداد)
[1] مانند کتاب‌ها یا کتیبه‌ها یا وقف نامه‌های تاریخی باقی مانده.
[2] مفید بن نجم‌الدین محمود بافقی، محمد (محمد مفید مستوفی): تاریخ جامع مفیدی (جلد سوم). به کوشش و تصحیح ایرج افشار، ناشر اسدی، تهران، ۱۳۴۰، ۹۴۲ صفحه.
یک پاسخ
وقت خوش این نوشته من را به یاد سرخ پوستان و مایاها و اینکاها و حتی قبایل افریقایی انداخت که با ایین های مخصوصی به شادی و پای کوبی در کنار یکدیگر زندگی را بمدت و زمان خود طی مینمایند چون هر چه زمان میگذرد سنتها بمرور کمرنگ تر شده و شاید چیزهای دیگر به این سنت ها اصافه میشود. اما چیزی که اکنون مورد اهمیت است بودن زرتشتیان براساس معتقدات خود که باهمازوری در کنار یکدیگر به ستایش و شادی جهت سلامتی یکدیگر زندگی را درآرامش و دور آز هر نابسامانی طی مینمایند. حتی در این ستایش ها از گهنبار توجی که برای سلامتی عزیزان و در کل هموطنان عزیز است هم بهره میگردند و این کاری نیکو برای همگان میباشد. خداوند یار و یاور همه ی دوستان عزیز باشد. ما همه نیازمند ارامش وصف ناشدنی در هرجا میباشیم. قشنگی زندگی التماس دعا برای همدیگر میباشد. خدا یارهمه خوبان باشد. سپاس.ازهمه در این عمر کوتاه امید است قدرهم رابهتر بدانیم.