کتاب «نفت و مشروطه؛ مطالعه تطبیقی دو رویداد تاثیرگذار تاریخی همزمان»، تازه‌ترین کتاب دکتر فرشید خدادادیان، پژوهشگر تاریخ نفت، میراث صنعتی و تاریخ شفاهی، منتشر شد.
خدادادیان در این کتاب به پژوهش تطبیقی دو رویداد تاریخی همزمان و بسیار تاثیرگذار بر سرنوشت ایران و ایرانیان یعنی؛ «اکتشاف نفت در ایران و شکل گیری انقلاب مشروطه» می‌پردازد.
اعطای امتیازنامهی نفت به سرمایه‌گذار خارجی؛ «ویلیام ناکس دارسی» در سال۱۲۸۰و صدور فرمان مشروطیت در سال۱۲۸۵، دو رویداد تاریخی مهم و همزمان بودند که آینده‌ی سیاسی و اقتصادی ایران را تغییر دادند. پیرو این دو رویداد؛ مجلس اول شورای ملی در همان سال ۱۲۸۵ در تهران تشکیل و نهال مشروطه در این سرزمین کاشته شد. دو سال بعد و در سال۱۲۸۷ نیز اکتشاف نفت در «میدان نفتون»، ایران را وارد روزگار صنعتی خود کرد.
«نفت» و «مشروطه»، این دو رویداد همزمان تاریخی بسیار مهم و تاثیرگذار بر سرنوشت ایران و ایرانیان، در درازای تاریخ بلند خود فراز و فرود بسیاری را پشت سرگذاشتند. مطالعه‌ی تطبیقی این دو رویداد تاریخی همزمان، از مقطع زمانی یاد شده، تا پایان سلسله‌ی قاجار، موضوعِ پژوهشِ به‌عمل‌آمده در این کتاب است.
خدادادیان در بخشی از پیشگفتار کتاب آورده است: «روزگار قاجار، با تمام فراز و فرودهایش؛ از منظر رویدادهای تاریخی رخ داده در آن، نقطه‌ی عطف تاریخ ایران در گذار به دوران جدید است. از جمله‌ی این رویدادها؛ اعطای امتیازنامه نفت به سرمایه‌گذار خارجی در سال۱۲۸۰خورشیدی و صدور فرمان مشروطیت در سال۱۲۸۵، دو اقدام مهم مظفرالدین‌شاه قاجار بودند که آینده‌ی سیاسی و اقتصادی ایران را تغییر دادند.
همزمان با همین اتفاق بزرگ در سپهر سیاسی ایران اما، فرزند و جانشین مظفرالدین‌شاه، به عناد با مشروطه برآمد و مجلس شورا، به‌عنوان نماد و نهاد مشارکت ایرانیان در قانون‌گذاری و حکمرانی را به توپ بست! با فراز و فرود استبداد محمدعلی شاهی و جنبش دوم مشروطه‌خواهی و فتح تهران در سال۱۲۸۸، نفت و مشروطه، این دو رویداد همزمان تاریخی بسیار مهم و تاثیرگذار بر سرنوشت ایران و ایرانیان پیش رفته و فراز و فرود زیاد دیگری را پشت سرگذاشتند. مطالعه‌ی تطبیقی این دو رویداد تاریخی همزمان، از مقطع زمانی یادشده تا پایان سلسله‌ی قاجار، موضوع پژوهش به‌عمل‌آمده در این کتاب است.
نویسنده ادامه داده است؛ فرضیه‌ی ما در این پژوهش این است که همچون هر موضوع تاریخی و رویداد مهم و تاثیرگذار در چنین ابعادی، این دو موضوع و رویداد، یعنی «اکتشاف نفت» و «انقلاب مشروطه» بر یکدیگر تاثیراتی گذاشته و از هم تاثیراتی پذیرفته‌اند. گرچه، مقدمات تاریخی هر دو موضوع نیز قابل توجه بوده‌اند و این‌گونه نبوده که ابتدا به ساکن و بدون هیچ پیش زمینه‌ی تاریخی، این دو رویداد، محقق شده باشند.
بر اساس فرضیه‌ی تحقیق، مبنی بر احتمال منطقی تاثیر و تاثر دو رویداد «اکتشاف نفت» و «انقلاب مشروطه» بر روی یکدیگر و بر وجوه دیگر اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران، مساله و پرسش‌های ما در این پژوهش و بررسی تطبیقی-تحلیلی، به شرح زیر هستند:
– نخستین مساله و پرسش این است که جویا شویم؛ با توجه به سابقه‌ی موفق و مُنتج به نتیجه‌ی مطلوب برای ایرانیان در لغو امتیازنامهی واگذار شده در مورد انحصار تنباکو در قالب قرارداد موسوم به «رژی»، با اعتراض کشاورزان و تجار تنباکو و توتون و حمایت مردمی و ورود علما و مراجع دینی به موضوع، که در نهایت منجر به صدور فتوای مذهبی توسط میرزای شیرازی در مخالفت با قرارداد مذکور شد، آن هم ۱۰سال قبل از امتیازنامهی نفت و با وجود چنین سابقه‌ی موفق و روشنی در حافظه‌ی تاریخی ایرانیان، چرا این مخالفت و اجماع دینی و رویکرد مردمی در مخالفت با واگذاری امتیازنامهی نفت به یک فرد اجنبی تکرار نشد؟
– دومین پرسش می‌تواند معطوف به یک رویداد بین‌المللی باشد. همزمان با همان مقطع زمانی، یعنی صدور فرمان مشروطیت در سال۱۲۸۶خورشیدی، برابر با ۱۹۰۶میلادی و اکتشاف نفت در میدان نفتون در خردادماه سال۱۲۸۷ خورشیدی، برابر با ۱۹۰۸میلادی، دو قدرت استعماری جهان آن روز یعنی؛ انگلیس و روسیه، قرارداد ۱۹۰۷ را بین خود امضاء می‌کنند. قراردادی که بخشی از آن به تقسیم حوزه‌ی نفوذ دو ابرقدرت در ایران اختصاص دارد. مساله‌ی قابل بررسی این است که تحقیق شود تقسیم سرزمین ایران به دو بخش شمال و جنوب، تحت سیطره‌ی هرکدام، علاوه بر اهمیت بدیهی حفظ امنیت مرزی و سرزمینی برای روسیه در شمال و حفظ حریم مرزی مستعمره‌ی هند برای انگلیس در جنوب، چقدر با موضوع اکتشاف نفت در جنوب توسط انگلیس و بعدها تلاش روسیه برای اکتشاف نفت در شمال ایران مرتبط و آینده‌نگرانه بوده است؟در ادامه و مرتبط با همین تقسیم‌بندی حوزه‌ی نفوذ، این پرسش نیز جای تحقیق و بررسی دارد که آیا مخالفت روسیه با مشروطه خواهان و حمایت نسبی انگلیس از ایشان، از جمله در جریان بست‌نشینی در سفارت با اکتشاف نفت در جنوب ایران و حوزه‌ی نفوذ انگلستان ارتباطی داشته است، یا خیر؟
در عرصه‌ی داخلی کشور نیز اینکه مواجهه‌ی مشروطهخواهان در مجلس اول و همچنین مطبوعات مشروطه‌خواه با موضوع امتیاز نفت به چه صورت بوده، موضوعی است که تاکنون کمتر بدان پرداخته شده و بررسی آن می‌تواند به شناخت بهتر ما از میزان ارتباط ذهنی و حساسیت مشروطهخواهان و سیاستمداران و روزنامه‌نگاران ایرانی نسبت به شکل‌گیری و توسعه‌ی صنعت نفت در ایران کمک کند.
و در پایان؛ مساله و پرسش آخر در این مطالعه‌ی تطبیقی و تحلیل تاریخی این است که بررسی کنیم؛ با توجه به اینکه همزمان با شکل‌گیری و توسعه‌ی صنعت نفت، به موازات استقرار نظام مشروطه در ایران، جنگ جهانی اول نیز در سال های۱۲۹۳تا ۱۲۹۷خورشیدی، رخ داده، نفت و مشروطه در دوران جنگ جهانی اول چه شرایطی را پشت سرگذاشته‌اند و سرانجام این دو رویداد مهم تاریخی، به‌عنوان میراث سلسله‌ی قاجار برای ایران، در پایان این سلسله چه شرایطی داشتند؟
روش تحقیق در این کتاب؛ «استقرایی» و از جز به کل بوده و ارجاعات به‌صورت رفرنس‌دهی API در متن انجام شده است. در پایان کتاب نیز منابع و مآخذ مورد استفاده، به ترتیب الفبایی و بر اساس نام خانوادگی نویسنده درج شده‌اند.
سوژه‌ی این پژوهش، موضوعی مهم و همچنان دارای زوایای پنهان است که به ویژه تا انتشار بیشتر اسناد محرمانه کشورهای انگلیس و روسیه، مربوط به مقطع زمانی یاد شده، همچنان جای کار دارد. امیدوارم این پژوهش و مطالعه‌ی تطبیقی، دست کم سرآغازی باشد بر این راه طولانی و در ایجاد چند پرسش مرتبط در ذهن مخاطب، مفید و تاثیرگذار باشد.
کتاب «نفت و مشروطه» در دویست رویه نگارش شده و فهرست مطالب آن بدین‌گونه است؛
- مقدمه و بیانمسئله
- امتیازنامه‌های عصرقاجار
- تجربه‌ی بی‌تکرار لغو امتیاز تنباکو
- امتیازنامهدارسی
- فرمانمشروطیت
- امتیازنامهی دارسی در مجلس اول مشروطه
- مواضع انگلیس و روسیه در قبال نفت و مشروطه
- میداننفتون و میدان بهارستان
- نفت و مشروطه در جنگجهانی اول
- نفت و مشروطه در پایان سلسله قاجار
- نفت در آئینه‌ی افکار مشروطهخواهان
- نتیجه گیری
- اسناد و تصاویر
- منابع و مآخذ
- کتابشناسی مولف
دکتر فرشید خدادادیان، دانش آموخته رشته تاریخ است و پیش از این کتاب، هشت کتاب دیگر در زمینه‌ی تاریخ نفت، میراث صنعتی و تاریخ شفاهی از وی منتشر شده است. کتاب‌های «مسجدسلیمان، نیم قرن چپاول- ۱۳۸۰»، «پارسوماش پایتخت گمشده ایران- ۱۳۸۳»، «جستارهای کوتاه بر تاریخ بلند نفت در ایران- ۱۳۸۵»، «روایت نفت- ۱۳۸۷»، «خوزستان تمدن و نفت- ۱۳۸۹»، «کاربردهای نفت و گاز در ایران باستان- ۱۳۹۳»، «نفت و زندگی- 1397» و «تاریخ شفاهی ارامنه و صنعت نفت در ایران-۱۴۰۰»
وی همچنین دبیر انجمن میراث صنعتی و تاریخ شفاهی ایران و همچنین مدیر و بنیادگذار کتابخانه‌ی دیجیتال تاریخ نفت است و مقالات، سخنرانی‌ها و پروژه‌های پرشماری در زمینه‌ی تاریخ نفت، میراث صنعتی و تاریخ شفاهی در ایران و خارج از ایران ارایه و اجرا کرده است.
2 پاسخ
درود، همواره برای خودم این سوال باقی مانده بود که چرا مراجع مذهبی در مورد واگذاری امتیاز استخراج نفت، فتوایی صادر ننمودند، آیا منافعی برایشان داشت؟ یا علم آن را نداشتند؟ مطمعن هستم مطالعه این کتاب علاوه بر روشنگری و افزایش اطلاعات، این سوال ذهنی دور مرا نیز پاسخ بدهد🌹
بسیار باعث مسرت و خوشحالی اينجانب گردید و انتشاراین کتاب تاریخی و ارزشمند را گرامی میدارم و عرض تبریک و خسته نباشی دارم حضور جناب دکتر فرشید خدادادیان عزیز و با آرزوی موفقیت هر چه بیشتر در آینده و انتشار دیگر آثار جدید.