خبرهای میراث فرهنگی در هفته‌ی گذشته گاه دلگرم کننده و گاه دردناک بود. خبر خوش آنکه برخی از گسترههای کهن و تاریخی ایران در آستانه‌ی ثبت جهانی هستند یا دستِ کم کارهایی برای ثبت جهانی آن‌ها درپیش گرفته شده است. خبر بد، ویرانی و رها شدگی برخی سازه‌های تاریخی است که به نمونه‌ای از آن‌ها در همین پستِ خبری اشاره شده است. آنچه در ادامه آمده، برگزیده‌ای از خبرهای مهم میراث فرهنگی ایران در هفته‌ای است که پشت سر گذاشتیم.
آغازین روزِ هفته‌ی گذشته، همراه با خبری امیدوارکننده بود: امکان ثبت جهانی یکی از کهن‌ترین شهرهای تاریخی ایران: «سیمره» در استان ایلام.
شهر تاریخی سیمره و امید به ثبت جهانی آن
شهر تاریخی سیمره (دره‌شهر) با دیرینگی هزاران ساله، بزرگترین و شناخته‌شده‌ترین اثر تاریخی استان ایلام است که در سال‌های اخیر با کاوش‌های علمی، گستره جدیدی از هویت تاریخی خود را آشکار کرده است.
این شهر کهن، در کنار شهر امروزی دره‌شهر جای دارد و یکی از نخستین آثار ثبت‌شده در فهرست آثار ملی کشور است. پیشینه‌ی این شهر بر پایه‌ی پژوهش‌های میدانی و منابع نوشتاری، به سال‌های پایانی ساسانی بازمی‌گردد اما یافته‌های جدید نشان از شواهد دیرینه‌تر (دست‌کم از دوران اشکانی) دارد.
یافته‌های باستان‌شناسی در شهر تاریخی سیمره به دستیابی به بناهای ویژه‌ای مانند بازار، گذرگاه‌ها، خانه اربابی، کاروانسرا و بنایی نامبردار به مسجد شده است.
افزون بر این بناها، در پیرامون شهر تاریخی سیمره، چهارتاقی سرخ‌آباد و قلعه جهانگیرآباد نیز وجود دارد. یافته‌های ارزشمندی مانند گچبری‌های نفیس و ظروف سفالی نیز از کاوش‌های این شهر به دست آمده است.
اما از شاخص‌ترین سازه‌های سیمرهی تاریخی، کاروانسرایی در جنوب شهر و در کنار پل بندی است. وجود اتاق‌های نشیمن بزرگ، سیستم آب‌رسانی و دفع فاضلاب، نشان از کاربری همگانی و به گمان بسیار استراحتگاهی دارد.
گذرگاه‌ها و شبکه آب‌رسانی و سیستم زیرساختی این شهر شناسایی شده‌اند. این گذرگاه‌ها دارای جوی‌های آبی، کف‌سازی سنگی و در بیشتر نمونه‌ها سقفی هستند. همچنین سیستم زه‌کشی پیشرفته‌ای، دربردارنده‌ی لوله‌های سفالی و کانال‌های سنگ‌چین در این شهر وجود داشته است که گواه تمدن بالای باشندگان آن است.
کارشناسان می‌گویند که با توجه به غنای مهرازی، گستره‌ی تاریخی و شواهد نوشتاری، شهر تاریخی سیمره فرصت خوبی برای ثبت جهانی در فهرست یونسکو است.
هوش مصنوعی به کمک شناختی نو از مجموعه‌ای تاریخی می‌آید
کارشناسان باور دارند که در مجموعه فرهنگی تاریخی قطب‌الدین‌حیدر شهر تربت‌حیدریه (در استان خراسان رضوی) راز و رمزهای بسیاری نهفته است که نیازمند واکاوی، بررسی و بازشناخت دوباره است.
پژوهش‌های میدانی مجموعه‌های پیرامون آرامگاه قطب‌الدین‌حیدر (از عارفان ایران در سده‌ی ششم و هفتم مهی) که از آن به نام «اثر بزرگ تاریخی» یاد می‌کنند، نشان از آن دارد که شکل‌گیری این مجموعه در گذر ۷۰۰ ساله، از دوره‌ی ایلخانی تا قاجار بوده و سبب شکل‌گیری فضاهای مهرازی پُرشماری شده است. حتی گفته می‌شود که برای برخی شخصیت فرهنگی و چگونگی مهرازی مجموعه تاریخی قطب‌الدین‌حیدر ناشناخته‌هایی وجود داشته باشد که با کمک هوش مصنوعی می‌توان آن‌ها را شناخت.
میراث فرهنگی اردستان نیاز به توانمندسازی دارد
مسوولان میراث فرهنگی اردستان (از شهرستان‌های استان اصفهان) می‌گویند که بناهای میراثی این شهرستان جدا از باززنده‌سازی (:مرمت) به توانمندسازی نیاز دارند و اگر تصمیمی برای آن‌ها گرفته نشود دچار دشواری‌های جدی‌تر خواهند شد. از دیگر تهدیدهای میراث فرهنگی اردستان، ویرانی بخشی از تزیینات زیر گنبد مسجد جامع این شهر است. به سخن کارشناسان، وسایل گرمایشی، شیر آب، لوله‌کشی‌ها و… یک تهدید جدی و بلای جان بناهای تاریخی شده است.
شناختی از پیچیدگی‌های اجتماعی عصر مس و سنگ در ایران
باستان‌شناسان دوره‌ی پیش از تاریخ می‌گویند که محوطه‌ی باستانی هکلان در میمه‌ی شهرستان دهلران (در استان ایلام)، جایی است که کاوش‌های باستان‌شناختی، نگاهی تازه به زندگی جوامع کوچ‌نشین هزاره پنجم پیش از میلاد در باختر ایران ارائه می‌دهد.
در بخش باختری شهر میمه و در راه این شهر به زرین‌آباد (پیرامون رودخانه میمه)، آثاری از گسترههای باستانی معروف به «ورکلان»، «بن‌کلان» و «هکلان» از روزگار باستان بجا مانده است. این گستره‌ها در باختر یک دژ طبیعی جای دارند که با معبد آناهیتای میمه در پیوند است. گورستانی از دوران عصر برنز و محوطه‌ای وابسته به دوره‌های پیش از تاریخ، از شمار مهم‌ترین یافته‌های به‌دست آمده از این کاوش‌ها است. از این‌رو می‌توان این گستره را یکی از کهن‌ترین باشندگی جامعه‌های کوچ‌نشین در کوهستان‌های باختر ایران دانست.
رها شدن تنها سازه‌ی صفوی بندرعباس
عمارت کلاه فرنگی بندرعباس نزدیک به 320 سال عمر دارد و تنها سازه‌ی تاریخی بازمانده از دوره صفوی در بندرعباس است که به سبب بی‌توجهی و رهاشدگی، با خطر ویرانی روبه‌رو شده است. این در حالی است که کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی هرمزگان مدت‌ها است اجازه‌ی ورود به این بنای ثبت ملی شده را ندارند.
ساخت عمارت کلاه فرنگی بندرعباس در سال ۱۰۷۷ خورشیدی و در دوران فرمانروایی شاه‌سلطان حسین صفوی آغاز و ساخت آن در ۱۰۸۴ خورشیدی به پایان رسید و همان زمان در اختیار هلندی‌ها قرار داده شد. سازه‌ی بازمانده از عصر صفوی بندرعباس در سال ۱۳۸۴ به ثبت ملی رسید. این سازه اکنون رها شده (:متروک) و درهای آن به روی مردم بسته است.
ویرانی بدنه و دیواره‌ی برج ایلخانی
پنج ماه پس از کاوش‌های انجام شده در آرامگاه (:بقعه) درویش مازندران و هشدار کنشگران میراث فرهنگی این استان نسبت به خطر ویرانی این اثر ثبت ملی شده به سبب شدت حفاری‌های غیرمجاز، اکنون کنشگران میراث فرهنگی مازندران از هجوم حفاران غیرمجاز به گنبد سرست بابل، بازمانده از سده‌ی نهم مهی و ویرانی بدنه و دیواره‌های پیرامون گنبد در پی یافتن گنج‌های خیالی، خبر می‌دهند.
گنبد سرست بابل از برج‌های آرامگاهی کشور است که پیش از هجوم حفاران غیرمجاز، کمتر دستخوش ویرانی شده بود و از انگشت‌شمار سازه‌های آرامگاهی دست‌نخورده‌ی کشور بود. آرایه‌های (:تزیینات) این سازه‌ی تاریخی یکی از نمونه‌های آرامگاهی تاریخی شمال کشور کرده بود.
آیا فرونشست زمین تخت جمشید را می‌بلعد؟
گزارش‌های نگران‌کننده نشان از آن دارد که فرونشست زمین به ۱۰ متری آرامگاه شاهان هخامنشی و ۳۰۰ متری تخت جمشید رسیده است و این پدیده‌ی ویرانگر در نزدیکی محوطه‌ی باستانی نقش رستم، به سبب کشاورزی و دامپروری گسترده و ادامه‌ی کشت برنج و ذرت، برداشت آب از منابع زیرزمینی به میزان بسیار زیاد ادامه دارد.
این خبر در نشست کارشناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری که با باشندگی شماری از آگاهان برگزار شد، به آگاهی رسید. آن‌ها فرونشست زمین را در همه‌جای ایران دانستند و چنین گفتند که: این پدیده، نه‌تنها میراث فرهنگی ارزشمند ایران را تهدید می‌کند، بلکه می‌تواند بر حرکت گسل‌های فعال نیز تاثیرگذار باشد.
فرونشست زمین در مرودشت به گونه‌ی است که در آن‌جا شکاف‌هایی ژرف و عمیق دیده می‌شود. در دشت مرودشت، میزان فرونشست در سال‌های اخیر نزدیک به ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر در سال رسیده است. این وضعیت در حالی ادامه دارد که میزان برداشت از منابع آب زیرزمینی دشت، بیش از میزان تغذیه آن است.
کارشناسان در این نشست خواستار کارهای فوری برای کنترل برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و بازنگری در سیاست‌های کشاورزی به عنوان یک راهکار تأثیرگذار شدند تا از فزونی بحران فرونشست و پیامدهای آن جلوگیری شود.
حال میراث فرهنگی مازندران خوب نیست!
رحمت عباس‌نژاد، دانشیار دانشکده هنر و معماری مازندران، گفت: حال میراث فرهنگی استان خوب نیست و باید سواد میراثی جامعه را بیشتر کنیم. او «قوانین متضاد دستگاه‌های اجرایی» را سدِ اصلی پیشرفت میراث فرهنگی مازندران برشمرد. به باور عباس‌نژاد، امکانات بسیار و برتری‌های (:مزیت‌های) فراوانی در استان مازندران هست اما برای آن کاری انجام نگرفته است.
* خبرهای این پست با بهره‌جویی از گزارش خبرگزاری‌های ایسنا، ایلنا و مهر فراهم شده است.
