سرنوشت گنجینه‌های ملی در جنگ

دیرین‌کده‌ها (:موزه‌ها) در زمان پدیداری جنگ، یکی از آسیب‌پذیرترین جاها شناخته می‌شوند و در فهرست نخستین مکان‌هایی جای می‌گیرند که باید از آن نگاهبانی (:محافظت) شود. روشن است که در زمان آشوب و جنگ، موزه‌ها آسیب‌پذیرند و باید با دقت بیشتری از آن‌ها مراقبت کرد. بدان سبب که اشیا و آثار نگه‌داری شده در دیرین‌کده‌ها، یگانه (:منحصربه‌فرد) به‌شمار می‌روند و از میان رفتن آن‌ها بی‌جایگزین خواهند بود.

در قانون‌های بین‌المللی دیرین‌کده‌ها، به چگونگی بُردن (:انتقال) آثار تاریخی به جایی امن در زمان جنگ و آشوب، اشاره‌هایی روشن شده است. حتا این نیز پیش‌بینی شده که با گسترده شدن دامنه‌ی جنگ، آثار دیرین‌کده‌ها به کشوری دیگر فرستاده شود تا جلو نابودی و آسیب به آن‌ها گرفته شود. چنین کاری با آرمان حفظ میراث یک ملت، انجام می‌شود.
در قانون‌های بین‌الملی دیرین‌کده‌ها به این نکته نیز اشاره شده است که در زمان جنگ‌های گسترده، احتمال غارت موزه‌ها هست (نمونه‌ی آشکار آن در جنگ عراق و آمریکا رُخ داد که به غارت دیرین‌کده‌های عراق انجامید). از سوی دیگر، خویشکاری هر دولت و ملتی است که آثار تاریخی و فرهنگی دیرین‌کده‌ها را برای سپردن به نسل‌های آینده، نگاهبانی کند. پس در زمانی که آتش جنگ‌ شعله‌ور است، یکی از مهم‌ترین خویشکاری دولت‌ها این است که در نگاهبانی آثار تاریخی (آثاری که در دیرین‌کده‌ها نگهداری می‌شوند) کوشا و استوار باشند.

مستندنگاری و شیوه‌ی جابه‌جایی آثار دیرین‌کده‌ها
از دیگر کارهایی که در زمان جنگ برای نگهداری از آثار دیرین‌کده‌ها بایستگی دارد، «مستندسازی» آثار است. عکس‌برداری، تاریخ‌گذاری باریک‌بینانه، اشاره به وزن و زمان کشف اثر و نوشتن گزارشی همراه با ریزنگری‌های بسیار از هر اثرِ دیرین‌کده‌ها، گمان آسیب‌دیدن یا گم‌شدن آن‌ها را در زمان جابه‌جایی، کمتر می‌سازد و بخت شناسایی دوباره‌ی آثار و بازگرداندن‌شان را بیشتر خواهد ساخت.
پیداست که آثار دیرین‌کده‌ها باید با بسته‌بندی‌های مناسب به جاهای دیگر بُرده شود و مکان تازه نیز از دید امنیتی و شرایط نگه‌داری، مناسب باشد. در این کار بهره‌بری از کارکنانی آموزش‌دیده و آشنا با جابه‌جایی آثار تاریخی و فرهنگی، بایستگی دارد. افزون بر این‌که از سازمان‌های بین‌المللی (مانند یونسکو) نیز می‌توان یاری جست و کمک گرفت. رایزنی با سازمان‌های فرهنگی بین‌الملی و چاره‌جویی از آن‌ها، راهی درست و سنجیده در نگاهبانی آثار دیرین‌کده‌ها در زمان جنگ و ناامنی است.

قانون‌ جابه‌جایی آثار دیرین‌کده‌ها
در ایران بیش از 480 دیرین‌کده هست و از زمان آغاز قانون‌گذاری در ایران، نزدیک به 46 عنوان قانونی برای کارهای (:فعالیت‌های) دیرین‌کده‌ها تصویب شده است. قانون حفظ آثار ملی (تصویب شده در آبان‌ماه 1309 خورشیدی) در 20 ماده نیز ایران را در رده‌ی کشورهایی جای می‌دهد که از دید قانون‌ مصوبه برای نگاهبانی از دیرین‌کده‌ها، پیشتاز است (گزارش روزنامه شرق، 28 اردیبهشت 1401 خورشیدی). هرچند آن قوانین در بسیاری نمونه‌ها، هنوز روزآمد نشده‌اند.
برپایه‌ی قوانین دیرین‌کده‌ها در ایران، آثار و اشیاء دیرین‌کده‌ها را تنها و تنها زمانی می‌توان خارج کرد که خروج آن‌ها به تصویب هیأت وزیران رسیده باشد. در ادامه‌ی این روند، نخست با معاونت میراث فرهنگی کشور نامه‌نگاری می‌شود، در صورت موافقت، نامه‌ای نیز به «اداره‌ی کل موزه‌ها» فرستاده و پس از بررسی اگر با موافقت اداره‌ی کل همراه شود، به امور اقتصاد و دارایی گفته می‌شود که چه تعداد از آثار دیرین‌کده به بیرون بُرده خواهد شد. در ادامه با اسکورتِ نیروی یگان حفاظت و پلیس پیشگیری، آثار از دیرین‌کده بیرون برده خواهد شد (گزارش سایت عصر ایران- 23 اسفندماه 1396).
بردن آثار و اشیاء تاریخی دیرین‌کده‌ها به مخزن‌ها امن، در زمان و شرایطی انجام می‌شود که این آثار به سبب جنگ، یا بلاهای طبیعی، گمان برده شود که آسیب خواهند دید یا غارت خواهند شد. البته پروتکل‌های جابه‌جایی اشیای تاریخی دیرین‌کده‌ها به مخازن امن کاری پیچیده و بسیار سختگیرانه است (ایلنا، 24 خرداد 1403).
در این‌ روزها که تهران و برخی از شهرهای ایران مورد حمله‌های هوایی قرار گرفته‌اند، نگرانی‌های جدی‌ای وجود دارد که آثار دیرین‌کده‌های ایران آسیب ببینند. از همین‌روست که بنا بر خبرها، علی دارابی، معاون میراث فرهنگی کشور و قائم مقام وزیر میراث فرهنگی، از مدیران دیرین‌کده‌های کشور خواسته است همه‌ی آثار تاریخی در اختیار خود را به مخازن امن منتقل کنند (ایلنا- 24 خردادماه 1403).

آرایش جنگی در موزه‌ی ملی ایران

روزشمار میراث فرهنگی در روزهای برخورد پرتابه‌ها به شهرهای ایران 
در پی بحران و جنگی که در هفته‌های گذشته روی داد، در کنار نگرانی از سرنوشت هم‌میهنان‌مان، یکی از دغدغه‌های دوستداران میراث فرهنگی کشور آن بود که در آن رویداد، آثار تاریخی و کهن ایران و نیز دیرین‌کده‌ها آسیب ببینند و زیانی به میراث کهن ایران وارد شود. خوشبختانه در این بحران میراث فرهنگی ایران آسیبی ندید و از گزند دور ماند. هرچند آلودگی‌های صوتی ناشی از موج انفجارها، می‌تواند به سازه‌های تاریخی آسیب برساند و آثار آن چه‌بسا به جا بماند.

برپایه‌ی کنوانسیون لاهه (۱۹۵۴)، برای حفاظت از دارایی‌های فرهنگی در زمان جنگ و درگیری‌های مسلحانه، کشورهای عضو متعهد می‌شوند که از اموال فرهنگی در قلمرو خود در برابر آسیب‌های ناشی از جنگ محافظت کنند. این کنوانسیون دربردارنده‌ی کارهای پیشگیرانه و همچنین اقدامات تنبیهی برای نقض تعهدات مربوط به حفاظت از اموال فرهنگی است. همچنین قانون حفظ آثار ملی ایران برای حفاظت از آثار ملی ایران، از جمله بناها، محوطه‌ها، اشیا منقول و غیرمنقول، تدوین شده است که بر این اساس، آثار ملی ثبت شده در فهرست آثار ملی، مشمول حمایت‌های ویژه‌ای هستند. این قانون اقداماتی را مانند تخریب، آسیب رساندن، یا انجام عملیاتی که سبب سستی بنیان یا دگرگونی فیزیکی آثار ملی شود ممنوع می‌کند. حفاظت از آثار و اموال فرهنگی در زمان جنگ یک وظیفه بین‌المللی است و همه کشورها باید به آن پایبند باشند.
آنچه در ادامه آمده است، روزشماری از کارهایی است که در گذر روزهای جنگ برای نگاهبانی از میراث تاریخی و فرهنگی ایران انجام گرفته است.

بسته‌شدن دیرین‌کده‌ها
شنبه 24 خرداد- در پی حمله‌های پرتابه‌ای، بسیاری از دیرین‌کده‌های تهران و برخی شهرستان‌ها بسته شدند. این خبر را روابط عمومی «گروه موزه‌های دفینه» بازگو کرد. این گروه خویشکاری نگهداری از دیرین‌کده‌های زیر را دارد: «پردیس موزه‌ای دفینه»، «موزه‌های زمان»، «هنر ایران (کاخ مرمر)»، «خودروهای تاریخی ایران»، «نور و روشنایی» و «تار و پود» یزد، «هنرهای اصفهان» و «پردیس موزه‌ای رامسر».
پیشنهاد نیز شده بود که علاقه‌مندان از فضای مجازی برای دیدن دیرین‌کده‌ها بهره ببرند.

گفتنی است که همه‌ی دیرین‌کده‌ها و محوطه‌های تاریخی زیرمجموعه‌ی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز از روز آدینه ۲۳ خردادماه بسته شده بودند.

بسته شدن درهای خزانه‌ی ملی جواهرات
یکشنبه 25 خرداد- در این روز آگاهی‌رسانی شد که «خزانه‌ی جواهرات ملی»، با توجه به شرایط ویژه‌ی کشور، تا آگاهی‌رسانی دیگر بسته خواهد ماند.

تاق‌بستان آسیب ندیده است
یکشنبه 25 خرداد- مدیر «پایگاه ملی تاق‌بستان کرمانشاه» با اشاره به برخورد پرتابه‌ها به برخی از نقطه‌های شمالی شهر کرمانشاه، گفت که «با پایش پیوسته‌ی تاق‌بستان، این اثر تاریخی آسیبی ندیده و هیچ‌گونه دگرگونی‌ فیزیکی‌ای در درون تاق‌ها دیده نشده است». این آگاهی‌رسانی زمانی انجام گرفت که برخورد موشک در فاصله‌ی 3 کیلومتری تاق‌بستان، نگرانی‌ها از آسیب دیدن آن را سبب شده بود.
نقش‌برجسته‌ی تاق بستان، اثری برجای‌مانده از دوره‌ی ساسانیان است که رویدادهای تاریخی چند پادشاه ساسانی، به‌ویژه خسروپرویز را گزارش می‌کند.
خبرگزاری ایرنا (گزارش 27 خردادماه) در این باره نوشته بود: کارشناسان بخش میراث فرهنگی هشدار می‌دهند که حملات مستقیم و حتی غیرمستقیم از راه امواج و ارتعاشات ناشی از انفجارها می‌توانند به آثار تاریخی ایران آسیب وارد کنند. در همین راستا، حمله‌ی موشکی روزهای اخیر به نزدیکی شهر کرمانشاه، نگرانی‌های تازه‌ای درباره وضعیت مجموعه تاریخی تاق بستان، که در فهرست آثار جهانی قرار دارد، ایجاد کرده است.

آثار تاریخی و کاریز کهن تهران آسیب ندیده است
دوشنبه 26 خرداد- معاون میراث فرهنگی استان تهران به دنبال حمله‌های پرتابه‌ای به ایران، در آگاهی‌رسانی از وضعیت آثار و بناهای تاریخی در این استان، گفت: «تاکنون آسیبی به آثار تاریخی تهران گزارش نشده است».
در آن حمله‌ها، پرتابه‌ها به برخی نقاط از بافت کهن و تاریخی تهران برخورد کرده بودند. خبری هم که از ویرانی کاریز تاریخی شمال تهران (در میدان قدسِ تجریش) خبر می‌داد، از سوی معاون میراث فرهنگی این استان نادرست دانسته شد. او در این باره گفت: «بررسی ما نشان می‌دهد قنات تاریخی تهران تخریب نشده است».

آماده‌باش اصفهان
دوشنبه 26 خرداد- مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان از پلمب و بسته شدن دیرین‌کده‌های دارای اشیای ارزشمند و استفاده از نیروهای نظامی و انتظامی برای حفاظت از بناهای تاریخی خبر داد.
استان اصفهان بیش از ۲۲ هزار اثر تاریخی (یک هزار و ۹۴۰ اثر ملی و ۱۵ اثر ثبت جهانی) و افزون بر ۶۰۰ خانه تاریخی دارد.

خانه‌ی تاریخی زینت‌الملک و باغ‌موزه نارنجستان باز هستند!
آدینه 30 خرداد- خبرگزاری ایسنا در پست خبری خود بازگو کرد که درحالی که دیرین‌کده‌های سراسر کشور از روز آدینه ۲۳ خرداد ماه با هدف «حفاظت از آثار و اموال فرهنگی در شرایط حساس کنونی»، بسته شده‌اند، اما برخی دیرین‌کده‌‌ها و جاهای تاریخی، مانند «باغ موزه نارنجستان» و «خانه‌‌موزه زینت‌الملک» در شیراز هنوز باز هستند.
ایسنا در ادامه نوشته است: «انتقال ندادن اشیا این موزه‌ها در این شرایط به مخزنی امن و یا باز نگه داشتن برخی از اماکن تاریخی در وضع موجود، نگرانی‌هایی را پیش آورده است».

زمین‌لرزه‌ی سمنان
شنبه 31 خرداد- در میانه‌ی جنگ، زمین‌لرزه‌ای در ۱۷ کیلومتری «سرخه» در سمنان که در استان‌های تهران و مازندران نیز احساس شد، رُخ داد و نگرانی از آسیب دیدن سازه‌های تاریخی استان سمنان را پیش آورد، اما خوشبختانه سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان سمنان، پس از پایش آثار تاریخی این استان بازگو کرد: «هیچ بنا و اثر تاریخی در زلزله‌ی اخیر آسیب ندیده است».

نگرانی شورای بین‌المللی موزه‌ها
شنبه 31 خرداد- شورای بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم) نگرانی بسیار خود را نسبت به تهدیدهای فزاینده‌ای که در نتیجه‌ی درگیری کنونی، دیرین‌کده‌ها و کارکنان آن‌ها را در برابر خطر قرار داده است، ابراز کرد و از همه‌ی طرف‌های درگیر خواست به کنوانسیون‌های بین‌المللی مربوط به حفاظت از میراث فرهنگی در زمان صلح و جنگ پایبند باشند.
چندی پیش نیز گروهی از موزه‌داران ایران از سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی، مانند یونسکو، ایکوم و ایکوموس خواسته بودند برپایه‌ی قانون‌ها و پروتکل‌های بین‌المللی با قاطعیت، از جامعه‌ی‌ پای‌بند به حفظ میراث فرهنگی جهان، بخواهند تا این نقض‌ آشکار تعهدات بین‌المللی را محکوم کرده و روند آن را متوقف سازد.

نامه به یونسکو
یکشنبه 1 تیر- گروهی از چهره‌های بخش میراث‌ فرهنگی، علمی، فرهنگی، هنری و دانشگاهی ایران در پی گمان آسیب رسیدن به میراث تاریخی، فرهنگی و طبیعی کشور، در نامه‌ای به دبیرکل یونسکو، خواستار اقدام فوری این نهاد بین‌المللی در دفاع از میراث مشترک بشری شدند. نویسندگان این بیانیه، با استناد به اسناد بین‌المللی، مانند «کنوانسیون ۱۹۵۴ لاهه» درباره حمایت از اموال فرهنگی در هنگام درگیری‌های مسلحانه، «کنوانسیون ۱۹۷۲ حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان» و نیز «قطعنامه ۲۳۴۷ شورای امنیت»، اقدام نظامی علیه اماکن فرهنگی را نقض صریح تعهدات دولت‌ها در قبال میراث بشری دانسته‌اند.

درخواست از ایکوموس و ایکوم
دوشنبه 2 تیر- دکتر مهدی حجت، فرنشین ایکوموس ایران (شورای ملی بناها و محوطه‌های تاریخی) و احمد محیط طباطبایی، فرنشین ایکوم ایران (کمیته ملی موزه‌ها) در نامه‌هایی جداگانه به «ایکوموس» و «ایکوم»، کارهای پیشگیرانه‌ی لازم و فوری برای نگاهبانی از میراث فرهنگی عظیمی را که تحت تأثیر تنش‌ها قرار می‌گیرد و به جامعه‌ی جهانی تعلق دارد، خواستار شدند.

کارهای ایران برای نگاهبانی از آثار تاریخی خود
سه‌شنبه 3 تیر- علی دارابی، قائم‌مقام وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و معاون میراث‌ فرهنگی کشور، با اشاره به اقدامات حفاظتی میراث ‌فرهنگی در روزهای جنگ، گفت: بی‌درنگ دستورالعمل‌های حفاظتی اجرا شد و با تلاش نیروهای یگان حفاظت و همراهی کارشناسان، توانستیم آثار و اشیای تاریخی را به جا‌های امن جابه‌جا کنیم. وی افزود: با تشکیل کمیته‌ای ویژه در نخستین روزهای بحران، فرآیند حفاظت از میراث ملموس و ناملموس آغاز شد. تهیه آرشیو دیجیتال، نشانه‌گذاری زمین‌محور و مستندسازی دقیق در دستور کار قرار گرفت و این روند همچنان ادامه دارد.

امید که تجربه‌ی این روزهای بحرانی بهانه‌ای باشد برای ارتقای استانداردهای نگاهداری و نگاهبانی از موزه‌ها و میراث فرهنگی و تاریخی کشور.