گفته‌اند که غار «قلعه جوق» یکی از کهن‌ترین زندان‌های ترسناک جهان باستان بوده است؛ غاری که در سینه‌ی ستبر کوه کنده شده و دسترسی به آن بیش از آنچه گمان برود، سخت و دشوار و هراس‌آور است. نمونه‌ای از این غار دستکند را، با ویژگی‌های یگانه و خوفناکش، در هیچ جای ایرانِ پهناور ما نمی‌توان یافت.
برای رسیدن به این غار و گستره‌ی باستانی آن، باید به مرز دو استان مرکزی و همدان، در 20 کیلومتری جنوب باختری روستایی به نام چِهرقان رفت؛ در جایی که شهرستان فامِنین جای دارد. این گستره 65 کیلومتر از شهر همدان دور است. راهی که از روستای چهرقان آغاز می‌شود و به غار شگفت‌آور قلعه‌جوق می‌رسد، آکنده از کوچه‌باغ‌های دیدنی و سایه‌افکن و چشمه‌های کوچکی است که از دل زمین می‌جوشند و خنکایی آن در تابستان دل‌پذیر و یاری‌رسان رهنوردان برای رفتن و دیدن یکی از شگفتی‌ها مهرازی ایران است.
دست‌کندی در دل صخره‌های ستبر
روستای قلعه جوق، زیبا و دیدنی است و زیست‌بومی سرسبز دارد. کوه‌هایی که چشم‌انداز روستا را شکل می‌دهند، نمایی دل‌ربا به آن دهکده بخشیده‌اند. جاذبه‌های گردشگری قلعه جوق پُرشمار است. با این‌همه، آنچه آن پهنه را سرشار از پرسش‌های رازآمیز می‌سازد دیواره‌ی اندکی شیب‌دار کوهی است که در سینه‌ی آن سه حفره دیده می‌شود. کوه را «قوزی شلاق» می‌نامند. حفره‌ها نیز در بلندای 28 تا 30 متری زمین دیده می‌شوند. از پایین که نگاه کنیم، چه‌بسا سرگیجه‌آور به گمان برسند.
دیواره‌ی سنگی دستکندها بر فراز دره‌ای سبز و پُر نشیب و فراز جای دارد. برای رسیدن به حفره‌ها هیچ راهی وجود ندارد. صخره چنان صاف و یک‌دست است که جایی برای چنگ انداختن و بالا رفتن از آن دیده نمی شود. بدون پلکانی بلند، خیال رسیدن به حفره‌ها را باید از سر بیرون کرد. حتا به کار بردن پلکان نیز خالی از خطر و بیم فروافتادن نیست. در گذشته‌ها نردبانی چوبی دیده می‌شد و گردشگران، با هزار هراس و بیم، از آن نردبان بالا می‌رفتند تا شگفتی‌های غار قلعه جوق را به چشم ببینند. اما نردبان را برداشته‌اند تا رهگذران را از خطر بالا رفتن از چنان صخره‌ی ترسناکی، دور کنند.
دهانه‌ی دستکندها دو متر قطر دارد. راهِ رفتن به درون آن، عمودی است و باید از حفره‌ای باریک گذشت و سر از آن جای ترسناک درآورد. جز یک تَن هم نمی‌تواند از آن راهِ چاه مانند بگذرد. درون دستکندها تالار بزرگی دیده می‌شود که درازای آن 23 متر است. در کنار تالار اصلی، راه‌رویی پنج متری و بیضی‌شکل ساخته شده است و 15 اتاق کوچک که هر کدام چهار متر درازا دارند، در دو سوی تالار بزرگ دیده می‌شود. آنچه شگفت‌آور است، قرینه بودن اتاق‌هاست. این کار نشانه‌ای از مهندسی بسیار پیشرفته‌ی سازندگان دستکندها دارد. افزون‌بر اینکه سنگ‌بُری درون دستکند (یا: زندان) از شگفتی‌های مهرازی جهان به‌شمار می‌رود.
غار قلعه جوق در چه زمانی ساخته شده است؟
باستان‌شناسان و پژوهندگانی که به بررسی غار قلعه جوق پرداخته‌اند، همواره با پرسشی دشوار روبه‌رو بوده‌اند: این دستکند در چه زمان و دوره‌ای ساخته شده است؟ پاسخ به این پرسش، آسان نیست؛ چون درون غار نشانه‌های آشکار تاریخی دیده نمی‌شود. گاه گمان بُرده‌اند که دستکندها را در زمان مادها پدید آورده‌اند. گاه گفته‌اند تاریخ ساخت آن به پیش از مادها می‌رسد و برخی نیز آن را از ساخته‌های دوران هخامنشیان می‌دانند و زمانی 2500 ساله برای آن گمان می‌برند. با این همه، تا اندازه‌ای می‌توان دوران ماد را برای ساخت دستکندهای قلعه جوق درست دانست.
درون دستکندها خط‌های گوناگون و نقش‌های ناروشنی دیده می‌شود که خواندن و درک آن‌ها آسان نیست. کهن‌ترین خطی که می‌توان خواند و بر روی دیواره‌های دستکند نوشته‌اند، به دوره‌ی تاریخی افشاریه می‌رسد و تاریخ 1168 مهی (سده‌ی دوازدهم مهی) را دارد. دیگر خط‌ها را که چه‌بسا کهن‌تر هستند، نمی‌توان خواند. بگذریم از اینکه شماری از گردشگرانِ دهه‌ها و سال‌های کنونی با خط‌های زشت و کج و کوله، نام خود را بر روی این دیواره‌های بسیار کهن و تاریخی آن نوشته‌اند و درون دستکندها را نازیبا ساخته‌اند. به‌راستی که خودپسندی آدمی گاه حیرت‌انگیز است و به ویرانی‌های برگشت‌ناپذیری می‌انجامد!
آیا دستکند قلعه جوق زندانی تاریخی بوده است؟
در همه‌ی نوشته‌ها اشاره کرده‌اند که دستکند قلعه جوق در گذشته‌های سپری شده‌ی تاریخی، زندانی ترسناک و جایی برای نگاهداری گناهکاران و کسانی بوده است که خطاکار شناخته می‌شدند. در اینکه دستکندها زندان بوده است، گمانی نیست. اما نباید فراموش کرد که هیچ نشانه ای در دست نیست که ثابت کند این دستکندها در دوران باستانی ایران نیز زندان بوده و چنین کاربردی داشته است. وارون آن، نشانه‌هایی در دست هست که گواهی می‌دهد در روزگار باستانی و کهن ایران، قلعه جوق محلی برای انجام آیین‌های دینی و نیاشگاهی برای باورمندان بوده است. حتا درون دستکندها استودانی (استخوان دانی) یافته‌اند. تنها پس از گذر از دوران باستان است که از این دستکند به عنوان زندان استفاده شده است. در دوران ساسانیان نیز دستکند قلعه جوق جایی برای دیدبانی دشت و دره‌ی روبه‌روی آن بوه است. باستان‌شناسان در محوطه‌های تاریخی پیرامون صخره آثاری از دوره‌ی اشکانیان پیدا کرده‌اند. اما پس از دوران باستان، از دستکندها زندان ساخته‌اند. یکی از نام‌آورترین زندانیان قلعه جوق پورسینا، دانشمند پُرآوازه ایران، بوده است. او به ناچار و پس از دگرگونی‌های سیاسی دولت آل بویه، یک چند در این دستکند نگهداری می‌شد.
سوداگران گنج و ویرانی‌هایی که به بار آورده‌اند
امان از دست ویرانگران آثار تاریخی! آن‌ها به طمع یافتن گنج‌های خیالی، از هیچ ویرانگری و نابودیی پرهیز نمی‌کنند و بلایی بر سر یادگارهای دیرینه می‌آورند که اسف‌بار است. دستکند قلعه جوق نیز از آن ویرانگری‌ها در امان نبوده است. گنج‌یابان و قاچاقیان آثار تاریخی، درون دستکندهای قلعه جوق رفته‌اند و فضای درونی آن را با ابزارهای کنده‌کاری چنان ویران کرده‌اند که سازه‌ای به آن اهمیت و ارزش‌های فرهنگی را از شکل و فرم انداخته‌اند و زیر و رو ساخته‌اند (گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان).
این نیز برشمردنی است که در سال‌های نه‌چندان دور خبری درباره‌ی ثبت جهانی دستکند قلعه جوق به گوش می‌رسید (در سال 1395)، هر چند گویا پرونده‌ی آن هنوز هم در فهرست انتظار یونسکو جای دارد.
دو نکته‌ی دیگر را درباره این دستکند یادآوری کرد. نخست آنکه در قله‌ی روبه‌روی دستکندها برجی دیده‌بانی ساخته شده است و بی‌گمان برای پاییدن زندان بوده است. نکته‌ی دوم باوری مردمی است؛ مردمان آن گستره دستکندها را جایی برای زندگی جانداری به نام «مار چهل دُم» می‌دانند!
با بهر جویی از: گزارش تارنمای مهرگان؛ گزارش تارنماهای صدا و سیمای استان مرکزی؛ شبکه اطلاع‌رسانی دانا و خبرگزاری ایسنا.
