از برهان‌های پرآوازه‌ی فلسفی که در دستگاه اندیشه‌ای بسیاری از فیلسوفان تاریخ جایگاه ارزش‌مندی داشته است «برهان نظم» است. البته نظم در اینجا، به معنای «نظم و ترتیب» نیست بلکه آن چیزی است که در زبان‌های اروپایی design گفته می‌شود و به معنای «طرح» یا «طرح داشتن» یک چیزی است.
از این‌رو، «برهان نظم» را «استدلال از روی طرح» (argument from design) می‌گویند یعنی اینکه طرح از روی طبیعت است و ما آن را برهان آوردن بر وجود خدا از روی نظم می‌دانیم. گاهی هم این را Teleological argument هم می‌گویند به معنای «برهان غایت‌شناسانه» یعنی هدف‌شناسی از روی طبیعت، به این معنی که برای مقصد پدیده‌های طبیعی را برهانی بیاوریم بر وجود ناظمی کاردان. خود نظم عبارت است از «مجموعهای از اجزا برای پدیدآوردن یک یا چند هدف راستین به گونه‌ای که این هدف وحدت‌بخش به مجموع، گرفته شده از مجموع و قائم به مجموع باشد» هر گاه چنین چیزی دیده شد، می‌توان گفت که یک «منظومه» داریم.
این برهان، می‌گوید اگر به پیرامون خود بنگریم، ناگزیر درمی‌یابیم که چگونه هر چیزی با کارکرد خود، سازگاری و هماهنگی دارد، به‌گونه‌ای که گویی با درایت ویژه‌های طراحی شده است. باورمندان به این برهان می‌گویند که این مساله، بودن خدا را اثبات می‌کند. به سخنی دیگر، جهان ما نشان‌دهنده‌ی گونه‌ای از آفرینش است. پیروان برهان نظم این گزینش‌کننده را خدا می‌نامند. برهان نظم ریخت‌های گوناگونی آورده می‌شود که همگی ساختار مشترک زیر را دارند:
الف: جهان منظم است یا در جهان پدیده‌های منظم وجود دارد.
ب: هر نظمی از ناظمی خردمند و آگاه سرچشمه می‌گیرد.
نتیجه: جهان بر اثر طراح پدید آمده است.
پیروان برهان نظم می‌گویند هنگامی که به آفریده‌های جهان می‌نگریم، سازماندهی و برنامه‌ریزی دقیقی احساس می‌کنیم. چنین نظمی ناگهانی و خودبه‌خود رخ نمی‌دهد؛ بنابراین ورای چنین آفریده‌های منظمی باید ناظم خردمند و دانایی باشد که از سر دانایی و آگاهی آن‌ها را پدید آورده است. آن‌ها می‌گویند ما می‌بینیم پدیده‌های منظمی همواره به سوی فرجامی در حرکتند، در هنگامی‌که خود این پدیده‌ها، دانش و آگاهی برای این حرکت را ندارند؛ بنابراین باید موجودی آگاه و کاردان آن‌ها را به‌سوی فرجامشان راهنمایی کند.
تاریخچه‌ی برهان نظم
برخی اندیشمندان یونان باستان را، آغازگر این چنین نگرشی می‌دانند. در باخترزمین تلاش اندیشمندان برای جست‌وجوی گونه‌ای وحدت در جهان و تفسیر کثرتها بر پایه‌ی آن را می‌توان کهن‌ترین پیشینه برای برهان نظم دانست. اما درباره‌ی پیشینه‌ی نوشتاری آن در باخترزمین می‌توان گفت؛ هرچند در یونان باستان «برهان نظم» دلیل سازمان یافته‌ای نبود، اما در لابه‌لای سخنان فرزانگان این روزگار، باور به ارتباط و تناسب نظم فرمان‌روا بر طبیعت با سرچشمه‌ی «شعوردار» و هدف‌دار و در برابر اندیشه‌ی عدم وجود مبدا در جهان، به استناد وجود بی‌نظمی‌ها و شرور، به چشم می‌خورد.
آنچه در بالا آمده است بخشی از نوشتاری‌ست با عنوان «پیوند ناگسستنی اشا با خرد اهورامزدا» به قلم علیرضا کرباسی که در ویژه‌نامه‌ی نوروز 1401 خورشیدی (مجله‌ی نوروزی امرداد) چاپ شده است.
متن کامل این نوشتار را در مجله‌ی نوروزی امرداد 1401 بخوانید.
ویژه‌نامه‌ی نوروز و زرتشت‌نامه امرداد در 48 رویه به همراه شماره‌ی 452 هفته‌نامه‌ی امرداد (در هشت رویه)، در روزنامه‌فروشی‌ها و نمایندگی‌های امرداد در دسترس خوانندگان است.
خوانندگان می‌توانند برای دسترسی به مجله‌ی نوروزی و هفته‌نامه‌ی امرداد افزون‌بر نمایندگی‌ها و روزنامه‌فروشی‌ها از راه‌های زیر نیز بهره ببرند.
فروش اینترنتی هفته‌نامه امرداد شماره‌ی 452 به همراه مجله نوروزی 1401 خورشیدی
