نراق شهر کوچه‌باغ‌ها و آسیاب‌ها

نراق، شهری که به گفته‌ای دومین شهر تاریخی ایران پس از یزد شناخته می‌شود با آب و هوایی سرد و کوهستانی در استان مرکزی میان شهرستان‌های قم، کاشان، دلیجان و اصفهان جای دارد . رشته ‌سترگ از سه سو آن را دربر گرفته است. در گوشه‌ی شمالی شهر کوه بلند و سرفراز «اُل» (OL)، کمی آنسوتر از رودخانه فصلی نراق خودنمایی می‌کند و از ناحیه جنوب به دشت دلیجان راه می‌برد. گفته می‌شود از آنجایی که این شهر در بلندترین ناحیه سرزمین باستانی پهله که پس از اسلام به عراق عجم آوازه یافته است  قرار دارد «نراق» یا «نر عراق» نامیده شده است .

این شهر به سه محله بالا. وسط و پایین تقسیم شده و گرداگرد آن را باغ‌های بادام و زردآلویی فرا گرفته است که در ایام نوروز مملو از شکوفه‌های بهاری شده و به کوچه باغ‌های پر پیچ و خم با دیواره‌های کاهگلی‌اش جلوه‌ای زیبا و روح افزا می‌بخشد. از دیگر جاذبه‌های طبیعی این شهر کوچک می‌توان به آبشار گیسو (آبشتا)، غار چال نخجیر و غار آهکی اشاره کرد .

نراق در گذشته بر سر یکی از راه‌های فرعی جاده ابریشم قرار داشت و به همین جهت در گوشه‌ی جنوبی بازار شهر که شمس‌السلطنه نامیده می‌شود، کاروانسرایی با شکوه با اتاق‌هایی که به منظور استراحت کاروانیان در طبقه بالایی بازار ساخته شده‌اند قرار دارد. اهمیت نراق به عنوان یکی از منزلگاه‌های تجاری آن زمان را می‌توان از وجود میل نراق واقع در ۷ کیلومتری شرق این شهر در گردنه‌ای در دامنه‌ی کوه ویلیجیا  که به سمت مشهد اردهال می‌رود پی برد . میل‌ها در گذشته راهنمای کاروانیان بودند که شب‌ها بر فراز آن آتش افروخته می‌شد تا مسافران راه‌های دور و دراز راه را از چاه بازشناسند .

هر یک از محله‌های سه گانه به طور مجزا دارای حمام، مسجد و آب انبار است. دو بنای مسجد امام حسن و بقعه امام‌زاده یحیی از دوره سلجوقی بوده و دیگر آثار تاریخی مانند مسجد جامع نراق، حسینیه، آب‌انبارها، بازار، کاروانسرا و عمارت‌های باشکوه اعیانی به دوره قاجار و برخی از آن‌ها به دوره‌ی صفوی تعلق دارند . مسجد جامع نراق همانندی بسیاری به مسجد آقا بزرگ کاشان دارد و در زمان فتحعلی شاه قاجار بنا شده است . افزون‌بر آثار تاریخی یادشده بنای دیگری مشهور به امامزاده سلیمان وجود دارد که دیرینگی آن به دوره صفویه می‌رسد و سنگ گورهایی با عمر سیصد سال در آن دیده می‌شود. یکی از اهالی نراق بر این باور است که این آرامگاه در واقع متعلق به شاه سلیمان صفوی است .

در برخی از خانه‌های قدیمی آب قنات حاج‌الله داد با دیرینگی بیش از سیصد سال هوای سرداب‌ها و بهارخواب‌های زیرزمینی را خنک کرده و پس از گشتی در زیر سطح شهر به سمت باغ‌ها و آسیاب‌های آبی جاری می‌شود . شمار بسیار آسیاب‌های آبی و بادی موجب شد که نراق را در روزگاران کهن شهر آسیاب‌ها نیز بنامند . با وجود آب و هوای نسبتا خنک کوهستانی، بادگیرها در گوشه و کنار شهر به زیبایی خودنمایی می‌کنند .

از دیگر جاذبه‌های گردشگری نراق موزه شهاب سنگ است . این موزه پس از اصابت شهاب سنگی با وزن 3 کیلوگرم به سقف دبیرستان معصومی در آن محل بنیادگذاری شد و با پیشکش قطعاتی از شهاب‌سنگ‌ها، فسیل‌ها، قندیل‌های طبیعی و برخی سنگ‌های قیمتی همچون یاقوت آبدار از جاهای گوناگون ایران و جهان مایه‌ی بیشتری یافت.

دژ نراق در دامنه‌ی کوه «اُل» جای دارد که به باور اهالی شهر منزلگاه جنیان است. در کتاب تاریخ قم در سده‌ی چهارم از این دژ به عنوان یکی از مهمترین قلاع قم یاد شده است . «اُل» در زبان بومی به معنای آشیانه‌ی عقاب است و به گمان می‌رسد با کلمه‌ی «اله» (به معنای عقاب) در زبان تاتی پیوند دارد . از زبان راجی (یا رایجی) به عنوان زبان  کهن مردم شهر یاد شده است اما امروزه کمتر کسی با این زبان آشنایی دارد .

شوربختانه در کتاب‌های تاریخی توضیحات چندانی درباره نراق به چشم نمی‌خورد. تنها در چند کتاب از سده‌ی سیزدهم مهی (:قمری) توضیحات اندکی نوشته شده است که از آن جمله می‌توان به دو کتاب به نام های «بستان السیاحه» نوشته‌ی حاج زین‌العابدین شیروانی (1194 – 1253 ق) و «مرآت القاسان» نوشته‌ی عبدالرحیم کلانتر ضرابی((۱۳۰۸–۱۲۴۳ق) اشاره کرد. حاج سیاح محلاتی از نراق با عنوان «هند کوچک ایران» یاد می‌کند و حسن اعظام قدسی حاکم نطنز نیز در خاطرات خود توضیحاتی در مورد حمله اشرار و خساراتی که به نراق وارد شده ارایه می‌دهد . ناصرالدین شاه در سفر به دلیجان یادی از خودنمایی باغات نراق از فاصله دو فرسخی می‌کند .

برپایه‌ی پژوهش‌های میدانی و با استناد به روایت‌های محلی چنین به گمان می‌رسد که این شهر از پیوستگی هفت مزرعه  به نام‌های: گرنیان، بیدشک علیا، بیدشک سفلی، در چاله سرخ، کندوقه، منظریه و شمس آباد تشکیل شده باشد. آثار به دست آمده تاریخی همچون سفال لعاب‌دار و آجر شکسته گویای فعالیت‌های عمرانی و زیست اجتماعی در قرن ششم تا نهم مهی پیرامون مسجد امام حسن است .

رود فصلی نراق از حاشیه‌ی شمالی شهر و از مقابل کوه «اُل» می‌گذرد و کمی آنسوتر،  پناهگاه حیات وحش «جاسب» جای دارد . مکانی که ماوای گونه‌های مختلفی از جانداران بومی همچون قوچ، خارپشت، تشی، گراز، تیهو، قمری، خرگوش، روباه و … است . پوشش گیاهی جاسب از: بُنه (پسته وحشی)، بادام کوهی، زالزالک، انجیر وحشی، زرشک، گوَن، هزار خار، چوبک، گل ماهور، ریش بز، زنبق بیابانی، جاروی علفی و گل قاصد تشکیل شده است .

نخل‌گردانی از سنت‌های دیرینه اهالی نراق است. نخل کهن شهر در مکانی چسبیده به حسینیه‌ی شهر و بر فراز آب‌انبار حاج عبدالباقی استقرار یافته است و حمام قدیمی محله‌ی پایین به همت مردم به موزه‌ی مردم‌شناسی تبدیل شده است .

از عمارت‌های اعیانی و معروف شهر می‌توان به خانه‌ی فاضلی‌ها، خانه‌ی فروغی‌ها، خانه‌ی رئوفی‌ها، خانه‌ی یوسفی‌ها، خانه‌ی صفایی، خانه نخجیر و … اشاره کرد .

حاج ملا محمد مهدی نراقی فقیه، فیلسوف و ریاضی‌دان، معروف به محقق نراقی و فرزندش حاج ملا احمد نراقی از عالمان مشهور دوره‌ی قاجار بودند که امروزه منزلشان با نام منزل فاضلی‌ها شاخته می‌شود. همچنین ملا علی فروغی نیای فریدون فروغی خواننده و آهنگساز معاصر نیز یکی دیگر از نام‌داران آن روزگار بود. با قدم زدن در کوچه پس‌کوچه‌ها و بناهای تاریخی شهر می‌توان بن‌مایه (:مضمون) برخی از ترانه‌های فریدون فروغی را به خوبی دریافت. از دیگر نام‌آوران تاریخی نراق می توان از محتشم نراقی و دکتر هدایت‌الله نیرسینا و دکتر فتانه نراقی نام برد .

در پایان بد نیست که کام مخاطبان گرامی را همچون دل‌شان شیرین کنیم . گرانترین شیرینی ایران به نراق تعلق دارد. جوزغند آمیخته‌ای است از مغز بادام، شکر، هل، مغز هسته زردآلو و خاک قند که به میوه نادر محلی به نام «الگ» افزوده می‌شود. این میوه که طعمی ترش و شیرین دارد در واقع نوعی هلو است که در باغ‌های آن حوالی به فراوانی یافت می‌شود. جوزغند از کالری و ارزش غذایی فراوانی برخوردار است به گونه‌ای که در شرایط سخت مانند جنگ یا کوهنوری می‌توان آن را برای زمانی دراز در هوای آزاد نگاه داشته و به عنوان وعده‌ی غذایی مصرف کرد .

یاری‌نامه: پژوهش میدانی، وبلاگ سلحشوران نراق، مقاله بازار نراق، میراث‌دار محیط طبیعی، راه تاریخی و شهر قاجار از مجله علمی معماری و شهرسازی دی1387 ، مقاله جایگاه مزارع و باغ‌ها در شکل‌گیری و توسعه شهر تاریخی نراق  از نشریه علمی باغ نظر امرداد 1399.

فرتورها از پوریا خلیلی است.

4090