گردهمایی طبیعت ایران در یک کتاب طولانی

کودکان و تصویرگری کتابی درباره‌ی زیست‌بوم ایران

شهداد حیدری:
1403-07-21
15:06

روزی شاد و فرح‌بخش همراه با شنیدن درباره‌ی آفرینش کتاب «چشم‌انداز ایران» -کاری نو از محمدناصر مودودی- ارمغان نشر دیبایه و مجموعه‌ی اندیشه‌ی فرهنگان در پسین روزهای پایانی هفته برای کودکان بود. روزی که عنوان «چشم‌انداز ایران؛ طبیعت ایران در یک کتاب طولانی» نام گرفته بود و در آن کودکان، خود آفرینشگر بخش‌هایی از کتابی درباره‌ی زیست‌بوم و حیات وحش ایران شدند.
گردانندگان نشر دیبایه و نیز کارگزاران مجموعه‌ی فرهنگی اندیشه‌ی فرهنگان در برنامه‌ای سرگرم‌کننده و آموزنده برای کودکان، آن‌ها را با بخشی از زیست‌بوم ایران آشنا کردند و انگیزه‌ای به آن‌ها بخشیدند تا خود سهمی در آفرینش اثری داشته باشند که یادآور زیبایی‌های محیط زیست ما، گونه‌های جانوری و گیاهی آن و نیز بایستگی نگهبانی از محیط زیست‌ است. این برنامه چنان کودکان را سرگرم و مجذوب خود ساخته بود که آن‌ها با شور و دلبستگی‌ای بسیار، در فضایی شاد و آرام، به یاری هنرمند تصویرساز کتابِ «چشم‌انداز ایران» آمدند تا در آفرینش بخش‌های تصویری کتاب سهیم باشند. افزون بر این‌که با دیدن پیش‌سازها (ماکت‌ها) و تابلوهایی خوش‌رنگ از حیات وحش ایران، با جلوه‌های سرزمین خود بیشتر آشنا شدند. در کنار چنین برنامه‌ای، خانواده‌ها نیز به سخنان پدیدآورندگان کتاب یادشده گوش سپردند و با دیدن فیلمی مستند درباره‌ی گوشه‌ای از زیست‌بوم ایران، با آسیبی آشنا شدند که دریاچه‌ی بختگان (نمونه‌ای از دریاچه‌های خشک‌شده‌ی ایران) را تا مرز نابودی بُرده است.

کودکان و کتابی برای شناخت زیست‌بوم ایران
کتاب «چشم‌انداز جهان» سرآغاز انتشار اثری پُربرگ‌ و بار برای آفرینش کتابی دیگر درباره‌ی چشم‌اندازهای زیبای زیست‌بوم ایران است. برگ‌های این کتاب به‌شکل آکاردئون باز و بسته می‌شود و ورق‌های آن تصویرهایی پیوسته‌ از گونه‌های جانوری و گیاهی جهان را نشان می‌دهد. کودکان می‌توانند در تصویری طولانی، مجموعه‌ی از محیط زیست را ببیند، بدان‌سان که گویی در جنگلی آکنده از جُنب‌وجوش حرکت می‌کنند. در پایین رویه‌ها نیز نوشته‌هایی دلربا و خواندنی درباره‌ی تصویرهای کتاب آمده است تا انگیزه‌ی افزون‌تری برای پی‌گیری تصویرها به کودکان ببخشد. کتاب «چشم‌انداز جهان» -همان‌گونه که اشاره شد- پیش‌درآمدی است برای آفرینش کتابی دیگر درباره‌ی محیط زیست ایران؛ کتابی که کودکان نقش‌آفرین تصویرگری آن هستند.
کتاب «چشم‌انداز جهان» با برگردان نمونه‌وار محمدناصر مودودی چاپ شده است. در پشت جلد کتاب عبارتی نوشته شده که گویای درون‌مایه‌ی کتاب است: «دنیا را کاوش کنید، در شب‌وروز؛ در این کتاب آکاردئونی فوق‌العاده». به‌راستی نیز این کتاب آکنده از دیدنی‌هایی است که هر کودکی را برمی‌انگیزد تا در نگاهبانی از جهان پیرامونش (به‌ویژه حفظ زیست‌بوم و گونه‌های جانوری و گیاهی آن) کوشا باشد.
زمانی که کودکان سرگرم نقاشی و دیدن تابلوها و پیش‌سازها بودند، خانواده‌ها نیز از زبان پدیدآورندگان اثر، نکته‌هایی بایسته را شنیدند. گزارشی کوتاه از آن سخن‌ها در ادامه آمده است.

طبیعت به انسان خِرد کیهانی می‌بخشد
محمدناصر مودوی نویسنده‌ی کتاب «چشم‌انداز ایران» و مترجم کتاب «چشم‌انداز جهان» در آغاز سخنانش گفت: «خود را میان دو ایده‌ی درخشان می‌بینم: ایده‌ی آقای میرزایی –مدیر نشر دیبایه- که پیشنهاد نوشتن کتاب را دادند و ایده‌ی آقای قراگوزلو که آن را با تصویرگری خود تجسم بخشیدند».
مودودی که استاد دانشگاه است و خویشکاری تدریس به دانشجویان را دارد، در ادامه افزود: «در میان درس‌هایی که موظف به تدریس‌شان هستم، درس اکولوژی و بوم‌شناسی برای من بسیار هوش‌رُبا است. ازآن‌رو که سازوکارِ میان عوامل زنده و نازنده را در آن دیده‌ام و به این نتیجه رسیده‌ام که طبیعت به پیچیده‌ترین شکل ممکن فکر می‌کند(که ما انسان‌ها شاید تا میلیون‌ها سال بعد هم به پای آن پیچیدگی‌ها نرسیم)، اما به ساده‌ترین شکل ِ تصورکردنی، رفتار می‌کند. برای نمونه، هنگامی که طبیعت می‌خواهد آب را در بلندایی –فرض کنید- 25 متری به درختی برساند، از سیستم و سازوکاری استفاده می‌کند که هم بسیار درخشان و هم بسیار ساده است. از این‌رو، ملاک قرار دادن طبیعت و نزدیک شدن به آن، دانش و خِرد انسان را می‌افزاید. به سخن دیگر، هر اندازه به طبیعت نزدیکتر شویم به همان اندازه خردمندتر خواهیم شد، چون به عقل کیهانی نزدیکتر شده‌ایم».
مودودی سپس افزود: «من باور دارم که همان خِردی که در نزد انسان هست در نزد همه‌ی موجودات هم وجود دارد. همان حسادت‌ها، حساب‌وکتاب‌ها، بازیگوشی‌ها و هر آن‌چه در طبیعتِ ما انسان‌ها هست، در دیگر موجودات زنده و در درون گیاهان و درختان هم یافتنی است. حتا می‌خواهم این را هم بگویم که باور دارم چنین اتفاقی در درون عوامل غیرزنده هم می‌افتد. به سخن دیگر، کوه‌ها هم نسبت به هم حسادت دارند و ابرها نیز با هم رقابت می‌کنند. تصور من از هستی چنین است».
این سخنران در پایان گفت: «سبب آن که در این‌جا گِرد آمده‌ایم آن است که بدانیم ویژگی‌های نیک‌وبد بر آدمی اثر می‌گذارد. پس اگر ما برای انجام کاری نیک دور هم جمع بشویم، این نیکی به شکلی تصاعدی تکثیر می‌شود و بر همه‌ی ما اثر خواهد گذاشت».

رنگ‌ها در کنار هم زیبا هستند
بابک قراگوزلو، تصویرگر کتاب «چشم‌انداز ایران»، نیز در سخنانی نشاط‌انگیز کوتاهی گفت: «من همیشه سخنم را با بیت‌هایی از شاهنامه آغاز می‌کنم: چو گویی که فام خِرد توختم/ همه هرچ بایستم آموختم؛ یکی نغز بازی کند روزگار/ که بنشاندت پیش آموزگار. آموزگار واقعی، طبیعت است. این طبیعت است که به ما همه چیز را یاد می‌دهد».
او سپس افزود: «من نه فعال محیط زیست هستم، نه فعال مدنی. هنوز هم کودکی هستم که این بخت و اقبال را داشت که دوران کودکی‌اش را در میان طبیعت بگذراند. هرچه هم پس از آن در زندگی‌ام پیش آمده از آن‌رو بوده که چشمانم طبیعت را دیده و با دَر و دیوار شهر آشنا نبوده است».
قراگوزلو درباره‌ی تصویرگری کتاب «چشم‌انداز ایران» گفت: «کاغذی را که ناشر فراهم کرده و خط‌هایی را که نویسنده نوشته است، همگی برای من رنگ‌هایی هستند که قرار است با آن حرکت کنیم و تصویر بسازیم. اگر رنگ‌ها روی هم قرار بگیرند چیزی چرک خواهند ساخت. رنگ‌ها در کنار هم زیبا خواهند بود. کاری که ما می‌خواهیم بکنیم آن است که با هم و در کنار و همراه هم باشیم و امید بورزیم که یادگاری برای سال‌های آینده‌مان بسازیم».

نویسنده‌ای آرام اما سرشار از فریاد
شهرداد میرزایی، مدیر مسوول نشر دیبایه، سخنران دیگر این گردهمایی بود. او در آغاز سخنانش گفت: «هنگامی که به آقای قراگوزلو گفتم که کتاب “چشم‌انداز ایران” را نویسنده‌ و پژوهشگر توانای نشر دیبایه، آقای مودودی، نوشته‌اند و در زمان کوتاهی گونه‌های خاص طبیعت ایران، از گل‌وگیاه گرفته تا جانوران را آماده کرده‌اند، علاقه‌مند شد که آن را تصویرسازی کنیم. اکنون می‌بینیم که او در کنار کودکان و همکاران بسیار دیگر دست به چنین کاری زده‌ است. برای نشر دیبایه و مجموعه‌ی اندیشه‌ی فرهنگان باعث افتخار است که میزبان چنین گردهمایی‌ باشند».
میرزایی آن‌گاه افزود: «مایلم آقای مودودی را بیشتر به شما بشناسانم. ایشان نویسنده‌ای ساکت و آرام است، اما نوشته‌های‌شان سرشار از فریاد. 10 سال از زندگی خود را برای نوشتن شاهنامه‌ی کودک‌ونوجوان صرف کردند؛ شاهنامه‌ای همراه با نقشه‌هایی از روزگار پیشدادیان و کیانیان و دوره‌های تاریخی شاهنامه، همراه با نقشه‌ی دودمان‌های شاهنامه. به‌‌گمان می‌رسد که آن کتاب معتبرترین، یا دستِ کم قابل فهم‌ترین شاهنامه برای کودکان و نوجوانان باشد. دکتر خالقی‌مطلق و خانم میرهادی، هر دو این اثر را تایید کرده‌اند و بر آن مقدمه نوشته‌اند. باعث افتخار نشر دیبایه است که کتابی دیگر از آقای مودودی را با نام “چشم‌انداز ایران” منتشر کند».

کودکان، زیست‌بانان آینده‌ی ایران هستند
پویان نیک‌جو، دبیر اجرایی نشست، سخنران دیگر بود. او در سخنانی کوتاه گفت: «کودکان نگاهبانان آینده‌ی محیط زیست‌مان هستند. ما فکر کردیم که می‌توانیم با هم پیوندی میان‌رشته‌ای پدید آوریم و زمینه‌ها و موضوعات را به هم ارتباط بدهیم. خواستیم کاری برای کودکان انجام بدهیم تا آن‌ها در کنار خانواده‌ها و دست‌اندرکاران حوزه‌ی کودک‌ ‌بتوانند با زیست‌بوم ایران بیشتر آشنا بشوند».
نیک‌جو سپس به برنامه‌های دو روز تدارک‌دیده‌شده برای کودکان اشاره کرد.

برنامه‌ی شاد و سرگرم‌کننده‌ی «چشم‌انداز ایران؛ طبیعت ایران در یک کتاب طولانی»، در پسین روزهای 19 و 20 بهمن‌ماه، به خواستاری نشر دیبایه و مجموعه‌ی اندیشه‌ی فرهنگان، میان ساعت‌ها 16 تا 19 برگزار شد. این برنامه با همراهی کارشناسان، کنشگران زیست‌بوم و شماری از هنرمندان انجام شد و در کنار آن برگزاری کارگاهی کودکانه، اجرای موسیقی، پخش فیلمی مستندی با عنوان «بازگشت فلامینگوها» درباره‌ی دریاچه‌ی بختگان (کاری از محمدجواد آرمان‌مهر و حسین آزادی) و گفت‌وگوهایی شنیدنی تدارک دیده شده بود.

گفت‌وگویی کوتاه با مودودی درباره‌ی کتاب «چشم‌انداز ایران»
در میانه‌ی برنامه‌های یادشده‌، از محمدناصر مودودی آگاهی‌های افزون‌تری را درباره‌ی کتاب «چشم‌انداز ایران» که خود نویسنده‌ی آن است، خواستار شدیم. او در پاسخ پرسش «امرداد» گفت: «کتاب “چشم‌انداز ایران” براساس گرامی‌داشت گونه‌های گیاهی و جانوری ایران و سپس برای معرفی آن‌ها –به‌ویژه به کودکان- نوشته شده است. بسیاری از عناصر زنده و غیر زنده‌ی طبیعت ما به‌درستی به کودکان معرفی نمی‌شود. اگر هم چنین کنند با روایت‌هایی کهنه معرفی می‌شوند. “چشم‌انداز ایران” کتاب جدیدی است که قرار است به‌صورت یک کتاب طولانی چاپ بشود. روشی که در آن به‌کار رفته چنین است که برخلاف عقربه‌های ساعت حرکتی را از خراسان آغاز کرده‌ایم و استان به استان (یا استان‌های شاخص یا دو استان را باهم) از دید گونه‌های جانوری و گیاهی شناسانده‌ایم؛ چه گونه‌های در حال انقراض، چه گونه‌های در آستانه‌ی خطر. با بیانی شاعرانه اما ساده این کار شده است و تصویرگری و تندیس‌سازی نیز به آن افزوده می‌شود. این کار سبب می‌شود که بچه‌ها نه‌تنها احساس هویت کنند، بلکه حس احترام به طبیعت نیز در آن‌ها برانگیخته شود. کودکان به‌زودی سکان‌داران زیست‌بوم کشور خواهند شد. هر اندازه که آن‌ها از زیست‌بوم خود آگاهی داشته باشند به همان اندازه به آن احترام خواهند گذاشت، چون احترام برخاسته از شناخت است و بی‌احترامی نشانه‌ای از نادانی و نشناختن. بر همین اساس کاری پژوهشی انجام داده‌ایم تا برپایه‌ی منابع معتبر علمی، گونه‌های گیاهی و جانوری را به کودکان بشناسانیم. در پایان کتاب نیز نام علمی همه‌ی گونه‌های معرفی‌شده آمده است تا بزرگسالان –اگر به موضوع علاقه‌مند شدند- بتوانند آگاهی‌های افزون‌تر را با جست‌وجوی نام علمی گونه‌ها، بیابند».