از دیرباز شاهنامهشناسان با پرسشی روبهرو بودهاند که هنوز پاسخ درخور و اطمینانبخشی نیافته است. آن پرسش چنین است که: آیا فردوسی زبان پهلوی (پارسیک) را میدانست و میتوانست از نوشتههای (متنهای) پهلوی در سرایش شاهنامه بهره ببرد؟ هر کدام از شاهنامهشناسان، به فراخور دریافت خود، پاسخی به این پرسش دادهاند. اما اهمیت چنان پرسشی در چیست؟
اینکه دانسته شود فردوسی با زبان پهلوی آشنایی داشته است یا نه، ما را از سرچشمههای (:منابع) او در سرودن شاهنامه آگاه خواهد ساخت و به پاسخ پرسش بایستهی دیگری نزدیک خواهد ساخت و درخواهیم یافت که آیا فردوسی تنها و تنها شاهنامهی بهنثر ابومنصوری را پیش رو داشته است یا برای سرودن شاهنامه و فراهمآوردن آن از کتابها و نوشتههای دیگر سود جسته است؟
دیدگاه نخست
نخستین شاهنامهشناسی که باور داشت فردوسی زبان پهلوی را نمیدانست، تئودور نولدکه، خاورشناس بزرگ آلمانی (درگذشتهی 1930 م.) بود. به پیروی از او، اما با برهانهایی سنجیده و پُربارتر، محمدتقی بهار (ملکالشعرا) در جستاری دامنهدار با سرنام ِ «خط و زبان پهلوی در عصر فردوسی»، فردوسی را ناآشنا با خط و زبان پهلوی قلمداد کرد و چنین گفت که چیرگی فردوسی به زبان پهلوی برای او و همروزگارانش دشوار بوده است و اگر هم در سرودههای او واژهای از واژگان زبان پهلوی بهگونهای درست دیده میشود، به گویش (لهجهی) بومی او بازمیگردد، زیرا واژگان پهلوی در گویش مردم خراسان بوده است و هنوز هم هست (بهار؛ 505).
شادروان علیرضا شاپورشهبازی نیز به همان راهی میرفت که نولدکه و بهار رفته بودند و نوشته بود: «با وجود ادعاهای بسیار، فردوسی زبان و خط پهلوی نیاموخت و اگرچه عبارتها و سطرهایی در شاهنامه هست که بهظاهر از منابع پهلوی ترجمه شدهاند، بیگمان اینها نه بازگویی مستقیم، بلکه نقلقولهایی از منابع فارسیِ دارای اصل و ریشهی پهلوی بودهاند» (شاپورشهبازی؛ 59). از سوی دیگر، شاپورشهبازی میگوید که برخی ریشهیابیهای مردمپسند (:عامیانهی) فردوسی برای واژگان پهلوی، مانند ریشهیابی نام «رُستم» که آن را از «رَستم» (= رها شدم)، دانسته است، گواه آن است که فردوسی زبان پهلوی را نمیدانست و آمدن واژههایی پهلوی مانند «بیوَر» و «آروَند» به شکل درست آن در شاهنامه، «به دانش خاصی از زبان پهلوی نیاز نداشته است و هر فرد تحصیلکردهی ایرانی هم آنها را میدانسته است» (همان؛ 59).
آنچه در بالا آمده است بخشی از نوشتاریست باعنوان «آیا فردوسی زبان پهلوی میدانست؟»، که در تازهترین شمارهی امرداد آمده است.
متن کامل این نوشتار را در رویهی چهارم (شاهنامه) شماره 491 امرداد بخوانید.
«امرداد» شمارهی 491 از شنبه، 14 مهرماه 1403 خورشیدی، در روزنامهفروشیها و نمایندگیهای امرداد در دسترس خوانندگان قرار گرفت.
خوانندگان میتوانند برای دسترسی به هفتهنامهی امرداد افزونبر نمایندگیها و روزنامهفروشیها از راههای زیر نیز بهره ببرند.
فروش اینترنتی فایل پیدیاف شمارهی 491 هفتهنامه امرداد
فروش اینترنتی نسخهی چاپی شمارهی 491 هفتهنامهی امرداد
اشتراک ایمیلی هفتهنامهی امرداد
