استاد متینی، کاروانسالار نگرش علمی به متن‌های حماسی ایران‌زمین

جناب استاد علامه پرفسور جلال متینی: استاد والامقام، والااندیش، والانگر، بی‌رقیب، بی‌همتا، مروارید ادب پارسی، ستون متانت در حماسه، دانشمندی فروتن، در غربتستان دور دست (30 دیگان 1403) به سوی دادار جهان‌آفرین پرواز کرد.

استاد والامقام جدای خدمات مدیریتی بی‌مانند، در آموزش و پژوهش نیز هنرمندی چیره‌دست بود؛ جناب علامه استاد پرفسور جلال متینی بزرگ‌شده‌ی «مکتب ملی» در دهه‌ی 50 خورشیدی درخشیدن گرفت؛ ایشان چون دیگر مردان و زنان نامدار مکتب ملی، مدیری پاکدست، دانشمندی فرزانه و متعهدترین بود؛ عشق بی‌پایان به ایران در تمامی کارهای استاد موج می‌زند. توان مدیریتی استاد والامقام (1354-1357) دانشگاه فردوسی را به مرزهای فراملی برد و هم زمان در تربیت نسلی ارزشمند هنرنمایی کرد.

با وجود این، نگارنده به‌عنوان شاگردی کوچک می‌خواهد به بهانه یکی از کارهای استاد والامقام، به نگرش متفاوت وی در سنجش با بسیاری در برخورد با متون حماسی و چکیده‌وار بپردازد. بی‌گمان پژوهش و چاپ متن «کوش‌نامه» (نسخه کتابخانه بریتانیا) از «ایرانشان ابن ابوالخیر» یکی از ماندگارترین کارهای استاد است. سوای تصحیح، ارجاعات دقیق، پیشنهادات دانشورانه، باید به دیباچه این کار بسیار اندیشید. بی‌گمان تنها قلم استاد می‌توانست پرده از واقعیت‌های این نوشتار کمتر شناخته شده را کنار بزند.

هرچند در پیشینه‌ی پژوهش بر روی متون حماسی چون سام‌نامه، فرامرزنامه، کوش‌نامه و مانند آن، بیش‌تر به موضوع پیروی از شاهنامه فردوسی اشاره رفته است اما جناب استاد و در دیباچه دریچه‌ای نو را به روی خواننده‌ی خود گشوده است. استاد متینی نخستین دانشمند ایرانی است که به درستی به درهم تنیدگی موضوع درون‌مایه‌ی متن کوش‌نامه با تازش تازیان به ایران و مهاجرت ناگریزانه دودمان شاهی (یزدگرد سوم) به چین اشاره می‌کند. استاد برای نخستین‌بار از موضوع شناخته شده آوارگی شاهزادگان ساسانی در چین نیز فرا می‌رود؛ آنجا که برای نخستین‌بار، موضوع سیلا (جزیره کره) را در مقدمه با شکل‌های مختلف این نام (هفتاد و پنج) به درستی هر چه تمام‌تر آورده است؛ در جست‌وجوی نام «سیلا» و «بسیلا» چنان پیگیرانه و عاشقانه داستان (متن) و رخدادهای تاریخ را تعقیب می‌کند که نامه‌اش به «رجب‌زاده» در ژاپن کمترین گواهی این ادعا است. استاد در پی یافتن پشتی‌دهندگان به هویت و ملیت از دست‌ رفته با فروپاشی ساسانیان به سوی شرق دور، به سرزمین خورشید تابان (ژاپن) در جست‌وجوی «فریدون» راهی می‌شود.

استاد والامقام هرگز به متن کوش‌نامه بعنوان یک متن صرف حماسی و پیروی‌گونه از شاهنامه و تکرارهای خسته‌کننده نمی‌پردازد؛ او در تعقیب رخدادهای روی‌داده برای شاهزادگان ساسانی در چین تا به سیلا، خستگی‌ناپذیر به‌سوی شرق دور رهسپار می‌شود. شیوه‌ی پژوهش استاد خواننده را خواسته و ناخواسته وادار به تحسین وی می‌کند؛ در گزارش درهم تنیدگی کوش‌نامه با آنچه که برای ایرانیان در چین رخ داد، خواننده را از راه دریا به «دژ دریایی سیلا» می‌برد تا «هنر تاریخ‌دانی» خود را به رخ بکشد؛  استاد به خوبی به اهمیت جزیره سیلا برای ایرانیان سرگردان در چین با فروپاشی شاهنشاهی آنجا (: دوره تانگ) آگاه است؛ یعنی همان سیلایی که  با شورش «آن لوشان» در چین و از دست رفتن پشتی‌ها از ساسانیان به درستی به شبه جزیره کره تفسیر شده است.  این فهم درست از تاریخ در تاریخ ادبی ایران در یکصد سال گذشته بی مانند است. از اینکه استاد برای نخستین‌بار بر پایه‌ی یک متن حماسی، چون جراحی چیره‌دست با شکافت تاریخ، خواننده را با خود به گذشته و به رخدادهای تاریخی می‌برد، تنها از «استاد متینی» بر می‌آید که «متانت» ادب فارسی بود. چیرگی و روزآمد بودن استاد به بهانه‌ی چیرگی به زبان انگلیسی (نک. دانشنامه ایرانیکا) او را به مرجعی قابل اعتمادترین تبدیل کرده است.

نگارنده افتخار داشته است تا سال 2008 برنامه پژوهش بر روی «کوش‌نامه و پیوندهای تاریخی با شبه جزیره کره» را آغاز نماید؛ این برنامه بیش از ده سال به درازا انجامید که یکی از دستاوردهای آن، چاپ «ترجمه بخش سیلای کتاب به زبان کره‌ای»  (لی هی سو-اکبرزاده 2014، سئول) در کشور کره جنوبی بود؛ این بخش را نگارنده با یادداشت‌هایی به انگلیسی ترجمه و در اختیار همکار کره‌ای قرار داد؛ نویسنده از اینکه چنین رخدادی بهانه لبخند استاد شد، عمیقا بخود می‌بالد.

نگارنده به احترام آنچه که استاد دانشور با عشق تمام برای ادب فارسی، اساتیر، حماسه، تاریخ ایران زمین و بی‌چشمداشت به انجام رسانید، کلاه از سر برمی‌دارد؛ نگارنده با «اشم وهو» روان پاکش را به سوی «بهشت ایرانیان» بدرقه می‌کند؛ بهشتش بهره باد.

 03 دیگان 1403 خورشیدی

*دکتر داریوش اکبرزاده، دانش‌آموخته رشته‌ی فرهنگ و زبان‌های باستانی، نویسنده و پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران باستان