در یادداشت گذشته مقدمه‌ای درباره آتشکده مهربان گیو و نیز گردهمایی به مناسبت بازسازی کتابخانه این نیایشگاه ارائه شد. پس از آن پیشنهادی درباره ساختار سنتی نیایشگاه های زرتشتی مطرح شد و در ابتدا به دو بخش آتش و آب پرداخته شد که ادامه آن را در زیر می‌خوانید.
افزون‌بر آتش و آب؛ به همین ترتیب در نیایشگاه‌های زرتشتی درختان و گیاهان هم حضور دارند. به‌ویژه درختان و گیاهانی که همیشه سبز هستند مانند سرو، کاج، مُورد، شمشاد و سداب. اغلب این گیاهان در مراسم‌ها هم مورد استفاده قرار می‌گیرند. در متن اوستا گیاهان و درختان نیز مورد ستایش قرار گرفته‌اند. در آتشکده‌های هند مخصوصا برای مراسم «یسناخوانی» درخت انار و خرما کاشته می‌شود و از شاخه‌های آنها برای مراسم استفاده می‌شود. گیاهان در پیوند با امرداد امشاسپند و نشانه‌ایی از این امشاسپند در نظر گرفته می‌شوند. گذاشتن شاخه‌های گیاهان بر سفره‌های دینی نشانه احترام به آن و امشاسپند نگهبان آن است.
فلز عنصر دیگری است که در نیایشگاه‌های زرتشتی حضور دارد. از آتشدان تا ظروف برای انجام مراسم فلزی هستند و همواره فلزات باید تمیز، پاک و دور از زنگ زدگی نگه داشته شوند. فلزات نیز در اوستا مورد ستایش قرار گرفته اند. این عنصر با شهریور امشاسپند در پیوند است. گذاشتن ظروف فلزی بر سفره‌های دینی نشانه احترام به این عنصر و امشاسپند نگهبان آن است.
به‌طور سنتی در برخی نیایشگاه‌های زرتشتی در ایران که به‌ویژه مراسم «یسنا خوانی» در آن برگزار می‌شده، نگهداری گاو رایج بوده. شاید به عنوان آخرین نمونه‌ها باید به «گهنبارخانه محله یزد» اشاره کرد که محل نگهداری گاو دارد. پارسیان هند نیز گاو و بز را در آتشکده‌هایی که مراسم «یسناخوانی» برگزار می‌شود، نگهداری می‌کنند. حیوانات با بهمن امشاسپند در پیوند هستند و به‌طور سنتی مورد ستایش بوده‌اند. بر سفره‌های دینی با گذاشتن تخم‌مرغ، شیر و محصولات حیوانی دیگر حضور حیوانات و امشاسپند نگهبان آنها گرامی داشته می‌شود.
زمین هم بخش دیگری از طبیعت است که در اوستا در متن‌های مختلف مورد ستایش قرار گرفته. یشت 19 که به زامیاد یشت معروف شده، هرچندکه بخش عمده آن در ستایش «خُوَرنَه/فَرَه» است، فهرستی نسبتا مفصل از نام کوه‌ها و سرزمین‌ها دارد. به‌طور سنتی سفره‌های دینی بر روی زمین به نشانه حضور و احترام به آن چیده می‌شود. حتا خشتی خام که با «گِل سفید» رنگ می‌شد (برای مراسم‌های درگذشتگان) یا بدون رنگ (برای گهنبارهای) یا تزیین شده (برای نوروز و مراسم‌های خوشحالی) بر سفره‌های دینی نشانه احترام و حضور زمین است. در نیایشگاه‌های زرتشتی نیز زمین اتاق آتش تا بخش‌های دیگر همواره مورد احترام و پاک بوده است.
هرچند که در فرهنگ زرتشتی پیوند با طبیعت و احترام به آن، تنها به آتش، آب، فلز، حیوان، گیاه و زمین محدود نمی‌شود و برای نمونه «باد یا هوا» نیز مورد توجه بوده، اما این شش جز، در پیوند با امشاسپندان و نیز سفره‌های دینی زرتشتی اهمیت بیشتری داشته‌اند.
در این رابطه می‌توان پیشنهاد کرد که تلاش شود که در نیایشگاه‌های امروزی زرتشتی از نظر جایگاه دینی تا حد امکان این ویژگی‌های دینی-سنتی یعنی حضور آتش، آب، زمین، گیاه، حیوان، فلز حفظ و توضیح داده شود. به‌ویژه امروزه که شوربختانه انسان در حال نابودی طبیعت و سواستفاده از آن است، تاکید و حفظ این ساختار آتشکده‌ها می‌تواند در نگاهی وسیع‌تر احترام به طبیعت در هر جایی را به افراد گوشزد کند. البته احتمالا نیازی به نگهداری حیوانات در نیایشگاه‌ها نیست اما با وجود آب، فضای سبز و محیطی آرام می‌توان به‌طور طبیعی مجموعه‌ای از پرندگان و حیوانات وحشی که در هر محلی هستند را در مجموعه داشت و زندگی مسالمت‌آمیزی را با این موجودات آموزش داد. از سوی دیگر با توضیح و حضور این بخش‌ها می‌توان از بسیار از برداشت‌های نادرست درباره توجه و مرکزیت و «پرسش سو» بودن آتش نیز جلوگیری کرد.
از سوی دیگر بسیار بایسته است که نیایشگاه‌های امروزی به‌عنوان مراکز فرهنگی و اجتماعی نیز مورد توجه قرار گیرند. برای این، بسیار مهم است که در نیایشگاه‌ها کتابخانه‌ای هرچند کوچک و محیطی برای مطالعه پیش‌بینی شود. طبیعتا تمرکز موضوع این کتاب‌ها می‌تواند بیشتر در رابطه با دین زرتشتی باشد. البته در ایران در شهرهایی مانند کرمان یا شیراز آتشکده در مجموعه‌ای قرار دارد که خوشبختانه مجموعه دینی، فرهنگی و اجتماعی است و از کتابخانه تا سالن اجتماعات و حتا تا حدودی مجموعه باشگاه در آن وجود دارد. اما در اغلب محله‌های یزد موضوع متفاوت است، به این صورت که در هر محله آتشکده تا باشگاه تا سالن اجتماعات معمولا در یک مجموعه نیستند اما تقریبا در کنار هم قرار دارند که این روش نیز ارزشمند است. برای نمونه در محله نرسی آباد یزد آتشکده، باشگاه و سالن اجتماعات در چند قدمی یکدیگر قرار دارند. در سال‌های گذشته در سالن اجتماعات این محله یک کتابخانه کوچک نیز قرار داشت که امیدوارم هنوز پابرجا باشد.
بسیار خوب است که این نوع ساختارها براساس ویژگی هر محل ایجاد، حفظ، آگاهی‌رسانی و فعال شوند. آنچه که مهم است این که هرکدام از محل‌ها یا محله‌ها بتوانند با توجه به امکانات و روش خود مجموعه‌ای دینی، فرهنگی و اجتماعی را برنامه‌ریزی و فعال کنند.
در زیر متنی برای آگاهی‌رسانی در آتشکده‌ها پیشنهاد می‌شود که در صورت صلاحدید می‌تواند توسط دست‌اندرکاران مورد استفاده قرار گیرد و در محل‌هایی از آتشکده نصب شود و همین‌طور براساس همین ساختار نیایشگاه‌ها چیده شوند. برای دریافت متن در اینجا کلیک کنید.
– برای اجزای سفره‌های دینی به این نوشته نگاه کنید: «سفره‌های دینی تا سفره‌های نوروزی»، امرداد، 1399.
– متن‌های در نیایش آب، آتش، زمین، گیاه، فلز و حیوانات در متن‌های مختلف اوستا و دوره میانه آمده است. شاید یکی از در دسترس‌ترین آنها متن «همازور دهمان» در خرده اوستا باشد که در ابتدای آن از این بخش‌های طبیعت و امشاسپندان وابسته به آنها نام می‌برد و مورد ستایش قرار می‌دهد.
– برای بخش نخست این یادداشت به اینجا نگاه کنید.
فرتورها رسیده است.
4090
یک پاسخ
بهمن عزیز از خواندن این مقاله لذت بردم. نکاتی که درباره نقش عناصر طبیعی و دین زرتشتی و نحوه‌ی کاربرد آنها در آتشکده‌ها بیان کردید برایم واقعا جالب بود. سپاس