جنگل‌های حرا فرصتی برای اقتصاد ایران

مقدمه: امروزه با بحران‌هایی روبه‌رو هستیم که بخشی از آن‌ها در سطح جهانی برای بشر مساله آفریده‌اند و برخی درسطح میهنی چالش‌هایی را ایجاد کرده  و البته در این میان مواردی هستند که مناطقی از کشور را که عموما تحت عنوان مناطق محروم می‌شناسیم بیشتر درگیر خود نموده‌اند. در این مقاله سعی شده  راه‌حلی مناسبی برای حل بخشی از بحران‌های مناطق محروم داده شود که هم‌راستا با حل مشکلات میهنی و جهانی نیز باشد.

الف جهانی – جو زمین در ابتدای پیدایش حیات حاوی دی‌اکسید کربن فراوانی بود. کربن در چند میلیون سال با بهره‌گیری از پدیده فتوسنتز در بافت ذی‌حیاتین ذخیره و اکسیژن در محیط رها می‌گردید. بدیهی است که پدیده اکسیداسیون (چه سریع مانند آتش‌سوزی‌ها و چه کند مانند تجزیه جسد موجودات) منجر به بازگشت کربن به جو می‌شد. با این‌حال در پی وقوع زلزله‌های مهیب بخشی از این کربن به واسطه مدفون شدن موجودات در بستر زمین از چرخه اتمسفر حذف شد. به همین دلیل در طی دوران‌های زمین‌شناسی غلظت اکسیژنی که از ترکیب با کربن رهایی یافته بود به حدی در جو زمین زیاد شد که شرایط برای زندگی ما انسان‌ها فراهم گردید. تا همین اواخر یعنی تا چند هزار سال پیش حتی با وجود اینکه انسان پا به عرصه وجود گذاشته بود زمین شاهد تغییر چندانی در ترکیب اتمسفر نبود. با وقوع انقلاب صنعتی به‌نظر می‌رسد ذخایر چند صد میلیون ساله کربنی که از چرخه طبیعت حذف شده بود در مدتی بسیار کوتاه در حال بازگشت به این چرخه است. به‌نظر می‌‎رسد تا آینده‌ای نه‌چندان دور تمام کربن ذخیره شده در اعماق زمین را به جو باز خواهیم گرداند. ما به شرایطی نزدیک می‌شویم که نه‌تنها انسان بلکه بسیاری از موجودات دیگر امکان ادامه حیات را نخواهند داشت. ما به شرایط نقطه صفر حیات نزدیک می‌شویم.

ب میهنی – با تاثیر از پدیده گرمایش زمین ناشی از انتشار گازهای گلخانه ای و محدودیت‌هایی که به تبع آن در دسترسی به آب شیرین بوجود آمده به نظر می‌رسد که شرایط اقتصادی در زمینه کشاورزی رو به وخامت میرود همچنین اقتصاد تک‌محصولی وابسته به نفت می‌تواند شرایط آسیب‌پذیری را برای کشور تشدید نماید. در دنیایی که برخی کشورها در حال رقابت بر سر استخراج نفت هستند (که در نهایت منجر به افزایش غلظت دی‌اکسیدکربن در جو می‌گردد)، برخی کشورها به دنبال کسب درآمد از کربن اعتباری هستند و به این واسطه نه‌تنها به سمت توسعه پایدار گام بر می‌دارند بلکه درآمد ارزی نیز برای خود تامین می‌نمایند. کربن اعتباری یک مجوز یا سند بین‌المللی  قابل معامله است که به دارنده آن اجازه می‌دهد مقدار معینی دی‌اکسیدکربن یا سایر گازهای گلخانه ای منتشر کند. به زبان ساده‌تر: ابزاری اقتصادی برای مدیریت آلایندگی با هدف تشویق شرکت‌ها و دولت‌ها به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای است.

ج- استانی – استان‌های جنوبی کشور علی‌رغم پتانسیل‌هایی که برخوردارند مناطق محروم کشور محسوب می‌شوند. در طی دهه‌های اخیر مهاجرت از این استان‌ها به علت عدم‌وجود فرصت‌های شغلی شدت پیدا کرده و به گسترش حاشیه‌نشینی شهرهای بزرگ دامن زده. ایجاد فرصت‌های شغلی در این منطقه از کشور می‌تواند به توسعه پایدار میهن عزیزمان یاری رساند.

حفظ، گسترش و بهره‌برداری از جنگل‌های حرا می‌تواند پاسخ مناسبی برای هر سه مساله طرح شده الف،ب،ج باشد استفاده از تکنولوژی کشت و بهره‌برداری از ریز جلبک‌ها در سطح آب‌های نیلگون جنوب کشور در کنار گسترش جنگل‌های حرا منجر به مکانیزیم نیرومندتری برای نیل به حل مشکلات پیش گفته می‌گردد.

ایران با برخورداری از بیش از ۲۷۰۰ کیلومتر سواحل در خلیج فارس و دریای عمان، از ظرفیت بی‌نظیری برای توسعه پایدار مبتنی بر اکوسیستم‌های ساحلی برخوردار است. در این میان، جنگل‌های حرا و ریزجلبک‌ها نه‌تنها به عنوان ذخیره‌گاه‌های طبیعی کربن عمل می‌کنند، بلکه می‌توانند موتور محرکه‌ای برای ایجاد اشتغال، رشد اقتصادی و حفظ محیط زیست باشند. این مقاله به بررسی ضرورت سرمایه‌گذاری در این دو حوزه و تاثیر آن بر آینده ایران می‌پردازد. با توجه به عرض نوار ساحلی قابل کشت 200 متری جنگل‌های حرا، منطقه مستعد حداقل پنجاه هزار هکتار جنگل است. در سناریوهای خوش‌بینانه این مساحت می‌تواند تا بیش از دو برابر این مقدار نیز افزایش یابد.

۱. جنگل‌های حرا: سپر سبز ساحلی و منبع درآمد پایدار

۱-۱. نقش محیط‌زیستی

• جذب کربن آبی: مطابق تحقیقات دوناتو و همکاران (Nature Geoscience ) هر هکتار جنگل حرا سالانه تا ۱۰ تن کربن را در خاک و زیست‌توده خود ذخیره می‌کند (حدود 36 تن دی اکسید کربن موجود در جو را کاهش می‌دهد) که این میزان نه تنها ۱۰ برابر جنگل‌های خشکی است بلکه به عکس جنگلکاری در خشکی نیاز به تامین منابع اب شیرین هم ندارد. البته ذکر نکته‌ای ضروری می‌نماید: نرخ ترسیب کربن در جنگل‌های حرا با شوری آب کاهش می‌باید. از آنجا که این کاهش بر اساس مطالعات Alongi می‌تواند تا حد 40% باشد، می‌باید به عوامل کنترل شوری آب در خلیج فارس با اهمیت بیشتری برخورد گردد.
• حفاظت از سواحل: کاهش انرژی امواج و جلوگیری از فرسایش ساحلی، به‌ویژه در مناطق پرخطر مانند دلتای رودخانه‌های جنوبی.
• تنوع زیستی: پناهگاه ۸۰ درصد ماهی‌های تجاری خلیج فارس و زیستگاه پرندگان مهاجر مانند فلامینگوها.

۱-۲. فرصت‌های اقتصادی و اشتغال‌زایی

• اکوتوریسم: بر اساس استانداردهای اکو توریسم پایدار و با توجه به تراکم 10 گردشگر در هر هکتار جذب سالانه ۵۰۰ هزار گردشگر در مناطق حراخیز (مثال: جزیره قشم) و ایجاد مشاغلی مانند راهنمای تور، فروش صنایع دستی و اقامتگاه‌های بومگردی. با فرض واقع‌بینانه 125 دلار به ازای هر گردشگر با درآمدی بیش از شصت میلیون دلار مواجه خواهیم بود.
• صنایع وابسته:
  • تولید عسل حرا با ارزش افزوده بالا در صورتی که تقریبا 20 کیلوگرم در هر هکتار از این محصول داشته باشیم نه تنها ایجاد اشتغال در این حوزه خواهیم کرد بلکه ارزآوری چند میلیون دلاری در سال به راحتی در این حوزه محقق میگردد .
  • پرورش میگو و ماهی در سیستم‌های پایدار اکو-آکواپونیک. پس از احداث جنگلهای حرا با سرمایه گذاری بر اساس برآوردهای دست بالا  2.5 میلیون دلار در  هر 100 هکتار میتوان درآمد ارزی معادل 3.5 الی 5  میلیون دلار سالانه را انتظار داشت در ضمنی که اشتغال زائی در این حوزه نیز کمک شایانی به شکوفائی اقتصاد منطقه مینماید .
  • در صورتی که برای حفظ تعادل اکولوژیک حدود 10% سطح جنگلهای حرا را به پرورش آبزیان اختصاص دهیم بیش از 75 هزار تن ماهی و میگو برداشت خواهیم کرد . که بجز ارزش مالی که دارد با جایگزین کردن آن در عادت غذایی جمعیت میتوان مصرف گوشت قرمز در سطح کشور (که در حال حاضر 1.5 میلیون تن در سال میباشد) را حدود 5% کاهش داد. با توجه به میزان آب مورد نیاز برای تولید هر کیلوگرم گوشت ، این کاهش مصرف به معنای صرفه جویی در مصرف منابع آب شیرین معادل 1.1 میلیارد متر مکعب در سال میباشد یعنی بیش از 5 برابر حداکثر حجم قابل ذخیره سازی دریاچه سد کرج .
  • محاسن سیستم های آکواپونیک تنها به نجات منابع آب شیرین کشور محدود نمیشود بلکه با توجه به ارتباط مصرف گوست قرمز با بیماری های قلبی، سرطان روده و دیابت که برطبق گزارش وزارت بهداشت (1402) سالانه 200 هزار میلیارد هزینه به کشور تحمیل میکنند و بر اساس مطالعات WHO  با کاهش مصرف گوشت قرمز در حد 5 درصد میتوانیم انتظار صرفه جوئی دو نیم درصدی ( 5 هزار میلیارد تومانی در سال)  را در حوزه سلامت و بهداشت داشته باشیم.  از محل چنین صرفه جوئی میتوان هزینه تحصیل حدود 25000 پزشک را هرساله پرداخت کرد (بر مبنای هزینه های تقریبی در دانشگاه آزاد).بر اساس مدل سازی دانشگاه علوم پزشکی تهران(1400) کاهش 30 درصدی مصرف گوشت قرمز میتواند تا 15% از هزینه های درمان (صرفا) بیماری های قلبی در ایران را بکاهد که رقمی در حدود 7500 میلیارد تومان در سال است .
• کربن اعتباری: فروش سالانه 500 هزار تن کربن جذب‌شده معادل 1.83 میلیون تن دی اکسید کربن  با قیمت متوسط ۵۰ دلار به ازای هر تن ،درآمد سالانه 91.5 میلیون دلار را فراهم مینماید . توجه به این نکته هم خالی از لطف نیست که کربن جذب شده توسط جنگلهای حرا نسبت به جنگلهای خشکی نیاز به چرخه زمانی بسیار طولانی تر (دهها مرتبه طولانیتر)  برای بازگشت به اتمسفر دارد .

۱-۳. پتانسیل گسترش جنگلهای حرا در ایران

• مساحت کنونی: ۲۷,۰۰۰ هکتار (استان‌های هرمزگان و سیستان و بلوچستان)
• پتانسیل افزایش واقع‌بینانه: تا حدود ۵۴,۰۰۰  هکتار که نیاز به سرمایه‌گذاری حدود ۲۷ میلیون دلار دارد. برآوردهای این مقاله با رعایت حاشیه مناسب بر اساس 50 هزار هکتار ارایه گردیده است.
• حداکثر امکان گسترش سطح جنگل‌های حرا: شرایط خوش‌بینانه از امکان گسترش وسعت جنگل‌های حرا تا 135هزار هکتار حکایت دارد . البته برآوردهای انجام شده در این مقاله هیچکدام بر مبنای 135 هزار هکتار انجام نشده. باید توجه داشت که هیچ تضمینی وجود ندارد که با افزایش سطح زیر کشت همه پارامترهای برآورد شده به‌صورت خطی افزایش یابند. همواره در دنیای واقعی با افزایش بزرگای هر پدیده‌ای، پارامترهایی دارای اهمیت می‌گردند که پیش‌از آن ناچیز می‌نمودند. لذا در این مرحله و پیش از گزارش بازخوردهای واقعی از طرح پایلوت اولیه 50 هزار هکتاری هرگونه پیش‌بینی اقتصادی برای سطح 135 هزار هکتاری از جنگلهای حرا نادرست خواهد بود.

۲. ریزجلبک‌ها: طلای سبز دریایی

۲-۱. کاربردهای محیط‌زیستی

• کاهش آلودگی: تجزیه طبیعی نفت و فلزات سنگین در خلیج فارس با استفاده از گونه‌هایی مانند نانوکلوروپسیس.
• جذب: co2 هر هکتار مزرعه جلبک دریایی مطابق با گزارش مرکز تحقیقات بیو تکنولوزی خلیج فارس در پروژه پایلوت جزیره قشم تا 3۰ تن2 CO  در سال جذب می‌کند. در نمونه موفق کشور شیلی با جذب ده هزار تن کربن از موضوع کربن اعتباری برای خود درآمد کسب می‌کند. در پروژه کربن آبی ابوظبی با ادغام ریز جلبک‌ها و جنگل‌های حرا جذب ترکیبی 55 تن در سال در هر هکتار میسر شده و عمارات متحده عربی موفق به فروش 5000 تن کربن اعتباری گردیده است.

۲-۲. فرصت‌های اقتصادی و فناورانه

• سوخت زیستی: تولید بیودیزل از جلبک‌ها با بازدهی 3 تا 5 هزار لیتر در هکتار
• صنایع غذایی و دارویی: تولید مکمل‌های پروتئینی که بر اساس گزارش Grand View Research (2023)دارای ارزش بازار جهانی ۲۰ میلیارد دلاری است در شرایط فعلی می‌توان بازار هدف 80 میلیون دلاری را تا سال 2030برای ایران متصور بود. در صورتی که با جذب سرمایه خارجی موفق به توسعه فناوری در این موضوع گردیم بازار 200 میلیون دلاری هم تا سال 2030 دور از انتظار نخواهد بود درواقع با یک برنامه‌ریزی مناسب ایران می‌تواند به قطب این موضوع در منطقه تبدیل شود.
• استخراج رنگدانه‌هایی مانند فیکوسیانین کاربرد در صنایع آرایشی و دارویی
• اشتغال‌زایی: ایجاد ۵ شغل مستقیم به ازای هر هکتار مزرعه جلبک (پتانسیل اشتغال ۱۰,۰۰۰ نفر در ۲,۰۰۰ هکتار)

۳. پیوند دوگانه: همکاری اکوسیستم‌های حرا و ریزجلبک‌ها

• چرخه مواد مغذی: استفاده از پساب غنی از نیتروژن ریزجلبک‌ها برای تقویت رشد حرا.
• اقتصاد چرخشی:
  • DOC حاصل از تجزیه بقایای حرا (Dissolved Organic Carbon)در تولید زیست‌توده جلبک‌ها استفاده می‌شود.
  • ضایعات جلبک‌ها به عنوان کود آلی در کشاورزی ساحلی به کار می‌رود.

۴. چالش‌ها و راهکارها

۴-۱چالش‌های اصلی

• آلودگی نفتی: سالانه ۱ میلیون تن نفت وارد خلیج فارس می‌شود که بر اساس گزارش سازمانها معتبر از جمله اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت ( IUCN ) و همچنین گزارش شرکت ملی نفت ایران (1401) ، منجر به کاهش ۳۰ درصدی رشد حرا و جلبک میگردد
• نیاز به سرمایه: نیاز به ۱۰۰ میلیون دلار برای توسعه زیرساخت‌های پیشرفته پرورش جلبک. البته این میزان سرمایه‌گذاری نسبت به بودجه پروژه هایی که در مقیاس ملی اجرای می‌گردند رقم شگفت‌انگیزی نمی‌نماید.
• نیاز به قوانین حمایتی: ایجاد مشوق‌های مالیاتی برای سرمایه‌گذاران سبز ، بدیهی است با تصویب چنین قوانینی بخش خصوصی تمایل بیشتری برای سرمایه‌گذاری در این حوزه خواهد داشت.

۴-۲. راهکارهای کلیدی

• جذب سرمایه بین‌المللی: مشارکت در طرح‌هایی مانند صندوق سبز آب و هوا (Green Climate Fund). مشارکت در صندوق سبز آب و هوا نه تنها ایران را به منابع مالی، فناوری و دانش روز مجهز می‌کند، بلکه فرصتی است برای تبدیل تهدیدهای اقلیمی به فرصت‌های توسعه پایدار است. این همکاری می‌تواند ایران را به یک الگوی منطقه‌ای در مدیریت چالش‌های زیست‌محیطی تبدیل کند، به شرط آنکه با برنامه‌ریزی دقیق و مدیریت شفاف همراه باشد.
• ایران میتواند با ثبت نهادهای ملی مانند سازمان محیط‌زیست نزد صندوق Adaptation Fund به عنوان نهادهای اجرایی معتبر از کمک‌های این صندوق بهره‌مند شود.
• فناوری‌های مقرون‌به‌صرفه: استفاده از پهپاد برای کاشت نهال حرا و راکتورهای فتوبیوراکتور کم‌هزینه که از نمونه‌های موفق آن می‌توان از پروژه Algae-Tek در هند و همچنین پروژه BioSolar Leafدر انگلیس نام برد.
• آموزش نیروی کار: تاسیس مراکز آموزشی تخصصی در استان‌های ساحلی.
• با توجه به نیاز به درختانی که مقاومت بیشتری نسبت به شوری و همچنین آلودگی های نفتی دارند به نظر می‌رسد شناخت و اصلاح ژنتیک این درختان در ارتقای بازده سرمایه‌گذاری تاثیر چشمگیری داشته باشد. موسسه رویان با تکیه بر دانش فنی خود در ویرایش ژن، کشت بافت، و بیوانفورماتیک، می‌تواند سهم مهمی در بهبود ژنتیک حرا ایفا کند، این هم‌گرایی علوم پزشکی و اکولوژی می‌تواند ایران را به قطب فناوری‌های سبز دریایی در منطقه تبدیل کند.

۵. نتیجه‌گیری: آینده‌ای سبزتر و ثروتمندتر

سرمایه‌گذاری در جنگل‌های حرا و ریزجلبک‌ها تنها یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی ملی برای مقابله با تغییرات اقلیمی، ایجاد اشتغال و تنوع بخشیدن به اقتصاد ایران است. با اجرای این پروژه‌ها می‌توان:

• سالانه از انتشار ۲ میلیون تن CO₂ جلوگیری کرد.
• ۵۰,۰۰۰ شغل مستقیم و غیرمستقیم ایجاد نمود.
• درآمدی پایدار از اکوتوریسم، سوخت زیستی و کربن اعتباری به دست آورد.
• نجات منابع آب شیرین و حل بحران کم آبی در کشور
• ارتقای سطح سلامت و داشتن جامعه ای شاداب‌تر

هشدار: بی‌تفاوتی به این ظرفیت‌ها، ایران را از فرصت تبدیل شدن به قطب اقتصاد آبی در منطقه محروم خواهد کرد. زمان آن است که با همکاری دولت، بخش خصوصی و جامعه محلی، موجی سبز در سواحل ایران ایجاد کنیم!

بابک شهریاری – نوروز 1404

منابع:

منابع علمی مقالات پژوهشی:

1. مقالات بین‌المللی:
   • Donato, D. C., et al. (2011). Mangroves among the most carbon-rich forests in the tropics. Nature Geoscience, 4(5), 293-297.
     • بررسی نقش جنگلهای حرا در جذب کربن و مقایسه آن با جنگلهای خشکی.
   • Alongi, D. M. (2012). Carbon sequestration in mangrove forests. Carbon Management, 3(3), 313-322.
     • تحلیل مکانیسم‌های ترسیب کربن در اکوسیستم‌های حرا.
2. مقالات منطقه‌ای (خلیج فارس):
   • Almahasheer, H., et al. (2016). Ecosystem function and services of Arabian Peninsula mangroves. Estuarine, Coastal and Shelf Science, 176, 1-13.
     • مطالعه عملکرد اکوسیستم حرا در سواحل عربستان و کاربردهای اقتصادی آن.
   • Danehkar, A., & Mahmoudi, B. (2018). Mangrove forests of Iran: Status, challenges, and management. Regional Studies in Marine Science, 18, 1-10.
     • بررسی وضعیت جنگلهای حرا در ایران و چالش‌های مدیریتی.

گزارش‌های سازمانی:

1. سازمان ملل متحد (UN):
   • UNEP (2014). The Importance of Mangroves to People: A Call to Action. United Nations Environment Programme.
     • تحلیل نقش حرا در توسعه پایدار و اقتصاد محلی.
   • FAO (2020). The State of World Fisheries and Aquaculture. Food and Agriculture Organization.
     • داده‌های مربوط به پرورش آبزیان در سیستم‌های پایدار.
2. سازمان‌های داخلی:
   • سازمان محیط زیست ایران (1401). گزارش ملی وضعیت جنگلهای حرا در ایران.
     • آمار مساحت جنگلهای حرا و پروژه‌های احیای سواحل.
   • شرکت ملی نفت ایران (1400). گزارش اثرات آلودگی نفتی بر اکوسیستم خلیج فارس.

کتاب‌ها:

1. کتاب‌های تخصصی:
   • Kathiresan, K., & Bingham, B. L. (2001). Biology of Mangroves and Mangrove Ecosystems. Advances in Marine Biology, 40, 81-251.
     • مرجع جامع در مورد زیست‌شناسی و اکولوژی حرا.
   • Saenger, P. (2002). Mangrove Ecology, Silviculture and Conservation. Springer.
     • راهکارهای مدیریتی و حفاظتی برای جنگلهای حرا.

پایگاه‌های داده و منابع آنلاین:

1. پایگاه‌های علمی:
   • Global Mangrove Watch (https://www.globalmangrovewatch.org):
     • نقشه‌برداری ماهواره‌ای از جنگلهای حرا در سطح جهانی.
   • World Bank Carbon Pricing Dashboard (https://carbonpricingdashboard.worldbank.org):
     • داده‌های قیمت کربن اعتباری در بازارهای جهانی.
2. منابع فارسی:
   • پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (SID) (https://www.sid.ir):
     • جستجوی مقالات فارسی با کلیدواژه‌های “جنگل حرا” یا “اقتصاد آبی”.
   • مرکز تحقیقات بیوتکنولوژی خلیج فارس (https://www.pbrc.ac.ir):
     • گزارش‌های فنی در مورد پروژه‌های جلبک و حرا در ایران.