نام خلیجفارس از جمله نامهای تاریخی است که از گذشتهی بسیار دور تاکنون در اسناد، قراردادها و مکاتبات مورد استفاده همه اقوام و ملتهای دور و نزدیک آن، از فارس و عرب، ترک و هندی تا اروپاییان قرار داشته است. از اینرو خلیجفارس به عنوان مهمترین گذرگاه نفتی جهان با موقعیت تمدنی ایران پیوندی تنگاتنگ داشته و دارد. پیشینهی نام خلیجفارس مربوط به هزاران سال پیش بوده و در تمام ادوار تاریخ به همین نام بوده است اما در قرن بیستم برخی از کشورها برای رسیدن به اهداف سیاسی خود نام جعلی خلیج عرب را به جای خلیجفارس به کار بردند و باعث کشمکشهای بین کشورهای حوضه خلیجفارس شدند.
نام خلیجفارس در دوران باستان
آشوریها (یکی از اقوام میانرودانی) پیش از دست یافتن ایرانیان بر فلات ایران، خلیجفارس را نارمِرتو ، به معنی «رود تلخ» میگفتند و گویا این کهنترین نامی است که از خلیجفارس باقی مانده است (یغمایی،1352،ص6)
پس از پیروزی پارسیان بر دولتهای همسایهی خود و شکلگیری فرمانروایی هخامنشی این آبراه به نام دریای پارس نامیده شد. از داریوش اول در کتیبهای که در کنار کانال سوئز پیدا شد و در پیوند با 500 سال پیش از میلاد است. از این دریا با عبارت، «درایه تیه هجاپارسا آئی تی» ، به معنی دریایی که از پارس می رود یا سر می گیرد نام برده شده است که منظور از دریای پارس همان خلیجفارس است (مشکور،1387،ص7).
یونانیان نخستین مردمانی بودند که به این دریا نام «پرس» و به سرزمین ایران «پارسه»، «پرسای» و پرسپولیس یعنی شهر یا کشور پارسیان دادهاند (شاملو،1347،صص10-11)
اکثر تاریخنگاران یونانی و رومی آن زمان از این دریا با نام خلیجفارس یاد کردهاند:
1- فلاویس آریانوس که در سدهی دوم میلادی زندگی میکرد در کتاب خود «آنابازیس» یا سفرهای جنگی اسکندر نام این خلیج را «پرسیکون کا ای تاس» نوشته که ترجمهی آن خلیجفارس است. (مشکور، 1387،ص7.)
2- استرابون جغرافینگار یونانی در کتاب خود، دریای جنوب ایران را خلیجفارس نامیده و محل زندگی عربها را منطقهای میان خلیج عرب (که همان دریای سرخ است) و خلیجفارس نوشته است (افشارسیستانی1378،ص2).
3- بطلمیوس ،جغرافیدان و ریاضیدان سدهی دوم میلادی ،این دریا را «پرسیکوس سینوس» نامیده است،که ترجمهی آن خلیجفارس است (همان ،ص2).
4- در نخستین نقشهی جهان که توسط «آناکسی ماندر» کشیده شده است ،خلیجفارس «پرسیکوس سینوس» نامیده شده که همان خلیجفارس است (اطلس نقشه های جغرافیایی و اسناد تاریخی درباره ی خلیج فارس،ص4).
5-«اگاتانژ» در تاریخی که به زبا ن ارمنی نوشته، دریای جنوبی ایران را دریای پارس خوانده است (شاملو،1347،ص 15).
6- «کوین توس کورسیوس روفوس»، تاریخنگار رومی خلیجفارس را «اکوارم پرسیکو» نامیده که به چم(:معنی) آبگیر پارس است (نشریه آرمان27: 1384)
7- هکاتیوس ملطی از دانشمندان یونانی و پدر علم جغرافیا در سال 475 قبل از میلاد در نقشه ای که از دنیای زمان خود ترسیم کرده است از خلیجفارسو خلیج عرب(دریای سرخ ) یاد کرده است.(نشات،1344،ص20)
8- هرودت تاریخنگار یونانی، اقیانوسی را که در جنوب باختری آسیا است، از دریای سرخ تا دهانهی هندوستان امتداد دارد را «آری تروس»، یا «اریتره» به چم دریای قرمز، نامیده است، گروهی بر این باورند که هرودت چون خلیجفارس را به درستی نمیشناخته از اینرو نامی از آن نبرده است و به همان نام «اریتره» که اعم از اقیانوس هند، دریای عمان و خلیجفارس است بسنده کرده است، ولی گروهی دیگر بر این باورند که منظور از دریای اریتره همان خلیجفارس است، زیرا هرودت دادههای درستی از نژاد «اوکس» یا «اوژیان» که در خوزستان میزیستند داشته و از اینرو نمیتوان پذیرفت که خلیجفارس برای او ناشناخته بوده است (موسوی،1367،ص120)
9-موسیخورن، جغرافیدان سدهی پنجم میلادی در کتاب خود، خلیجفارس را درای پارس خوانده است (شاملو،1347،ص16).
نام خلیجفارس در دوران اسلامی
در آثار تاریخی و جغرافیایی دوران اسلامی از خلیجفارس با نام «بحر فارس »، «البحرالفارسی »، «الخلیج الفارسی » و خلیجفارس آمده است ، نخستین تاریخنگار اسلامی که از دریای فارس نام برده است، «ابولقاسم عبید الله ابن عبدالله ابن احمد بن خردادبه» میباشد که در کتاب خود «المسالک و الممالک» ، نوشته است :
«دریای فارس که دریای بزرگی است به هنگام طلوع ماه جذر و مد نمیشود، مگر دوبار در سال » (ابن خرداد ، ترجمه حسین قره چانلو 1370، ص 53)
«ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق» نامور(:مشهور) به ابن فقیه در کتاب خود مختصر البلدان که در سال 279 مهی(:قمری) آن را نوشته است . چنانکه از دریای پارس یاد میکند و مینویسد «بدان که دریای پارس و هند از برای پیوستگی به یکدیگر هر دو یک دریا هستند » (مجتهد زاده ، 1354، ص 21)
«ابوعلی احمد بن عمر بن رسته» که کتاب تقویم البلدان خود را به نام «الاعلاق النفسیه» در 290 مهی نوشته است ، در بارهی خلیجفارس نوشته است: «اما دریای هند : از آن خلیجی به سوی ناحیهی پارس بیرون آید که خلیجفارس نام دارد و بین این دو خلیج یعنی خلیج احمر و پارس سرزمین حجاز و یمن و دیگر بلاد عرب واقع است »(مشکور،1384،ص9)
مسعودی در کتاب مروج الذهب و معادن الجوهر می نویسد « از این که دریای هند یا حبشی باشد خلیج دیگر منشعب شود که دریای پارس است و آن منتهی به شهرهای ابله ، خشاب و آبادان می شود (همان، 10).
ابن حوقل ها در کتاب خود صوره الارض « خلیجفارس» را بحر فارس نامیده است ( شیخ نوری، بی تا،،ص 90). در کتاب «حدود العالم من المشرق الی المغرب» که کهنترین کتاب جغرافیا به زبان فارسی است، در مورد خلیجفارس نوشته « خلیج پارس از حد پارس برگیر و با پهنای اندک تا به حدود سند » (یغمایی،1352،ص12.)
در نقشهی جهان ابوریحان بیرونی خلیجفارس با نام بحر فارسی نشان داده است . در نقشه دیگری که در دوران خلفای عباسی در کتاب تاریخ عرب (به قلم فیلیپ حتی ) خلیجفارس را به نام بحر فارسی و خلیج عربی که در غرب شبه جزیرهی عربستان است به نام بحر قلزوم یا دریای سرخ خوانده است (نشریه عصر ایرانیان 11/2/89)
ابن بلخی در کتاب فارسنامه ، ابن ادریس در کتاب نزهه المشتاق ، یاقوت بن عبدالله حموی ، محمد بن نجیب بکیران، مسعودی در کتاب الشبیه و الاشراف و دیگر نویسندگان عرب در کتب خود از خلیجفارس با نامهای بحر فارس ، دریای پارس ، الخلیج الفارس نام بردهاند (مشکور ،1387،ص13.)
نویسندهی کتاب حدود العالم من المشرق الی مغرب،اقیانوس هند را مجدالعظم(دریایی بزرگ)می نامد که این دریای بزرگ دارای پنج خلیج است، خلیج بربر از خلیج عدن،خبیج عربی یا خلیج قلزم از دریای سرخ، خلیج عراق از بالای خلیجفارس تا تنگهی هرمز،خلیجفارس که از باریکههای نزدیک فارس تا کرانههای سند از خلیجعمان و دریای عربی وسعت دارد و خلیج هند یا بنگال (میر فخرایی،1383 ،ص8).
ابن ماجد در کتاب خود (الفوائد) از خلیجفارس با نامهای ساحل فارسی، دریایی از فارس و خلیجی از فارس که از هرمز تا بصره امتداد دارد یاد می کند (همان)
دیگر نویسندگانی چون بزرگبنشهریار ناخدا هرمزی، اصطخری، مسعودی، مقدسی، خوارزمی، محمدبننجیب بکیران، یاقوت حموی، ابولفداء، مستوفی، در کتب خود از نام خلیجفارس بهره بردهاند.
انحراف در نام خلیج فارس
چندین دهه از کوششهای برنامهریزی شدهی اعراب برای تغییر آبراههای که بر پایهی همهی اسناد تاریخی، جغرافیایی و نقشههای موجود از یونان باستان تا دورهی معاصر خلیجفارس نام دارد میگذرد، موضوع تغییر نام خلیجفارس از دههی سوم سدهی بیستم در راستای جبههگیری فرهنگی استکبار در برابر ملت ایران و ایجاد خصومت منطقهای میان عرب و عجم و سیاست فارسیزدایی انگلیسیها در منطقهی خلیجفارس مطرح شد. اصطلاح «خلیج عربی» برای نخستین بار از سوی یک دیپلمات انگلیسی در منطقهی خلیجفارس مطرح شد (رفیعی،1383،ص1).
«سرچارلز بلگریو» که بیش از سه دهه نمایندهی سیاسی دولت انگلیس در خلیجفارس بود در سال 1334 خورشیدی در مقالهای در مجلهی عربیزبان بحرین، این جمله را نوشت «خلیجفارس که اعراب آن را خلیج عرب می گویند» و در سال 1345 خورشیدی در کتابی که دربارهی سواحل جنوبی خلیجفارس منتشر کرد ادعا کرد که اعراب علاقمند هستند خلیجفارس را خلیج عربی بنامند و از این راه بود که این سیاستمدار انگلیسی برای نخستین بار بذر فتنهای را کاشت که در سالهای بعد مورد استفاده ناسیونالیستهای عرب قرار گرفت (مجموعه مقالات همایش های جایگاه خلیجفارسدر تحولات استراتژیک جهان، ص 204)
دولت ایران در همان زمان اگرچه در برابر این کار واکنش نشان داد و از پذیرفتن کالاهایی که نام «خلیج عربی» بر آنها زده شده بود خودداری کرد. اما سرچارلز بلگریو کار خود را کرده بود و اعراب با واژهی تازهای آشنا شده بودند که به جنگ لفظی عرب و عجم دامن میزد، هنگامی که سرچارلز بلگریو در خلیجفارس نام خلیجعربی را به کار برد دولتهای پیرامون خلیجفارس تبلیغات سیاسی، مکاتبات دیپلماتیک و محور برنامههای آموزشی خود را بر نام خلیجعربی متمرکز کردند (همان، ص205).
در اقدامی دیگر از سوی انگلیسیها در 1331 خورشیدی روزنامهِ تایمز لندن در یکی از مقالات خود خلیجفارس را خلیج عربی نامید و از آن زمان به بعد برخی از دولتها و شیخنشینان عرب با خریدن روزنامهنگاران و خبرنگاران خارجی و یا پرداخت مبالغ هنگفت به چاپ نقشههایی که خلیجفارس را «خلیجعرب» نشان میداد مبادرت کردند (همایون الهی، ص 5)
کشورهایی که کمتر از نیم سدهی پیش، بخشی از خاک ایران بودند امروز با کمک دلارهای نفتی خود به دنبال جعل و سرقت نام خلیجفارس هستند. کشورهای عربی هماکنون در مکاتبات و پژوهشهای تاریخی و جغرافیایی خود با یکدیگر واژهی خلیج را به تنهایی و در مواقعی خلیج عربی به کار می برند. اما واقعیت مطلب این است که خلیجفارس یک نام کهن تاریخی است که از بدو تاریخ بر روی این خلیج گذاشته شده است و انگیزهی حساب شدهای که برای دگرگونی این نام به عمل میآید باعث ایجاد فتنه و اختلاف بین کشورهای این منطقه می شود.
برخورد سازمان ملل متحد با واژهی خلیج فارس
رویهی عمومی سازمان ملل متحد، به کارگیری نام خلیجفارس در مکاتبات و اسناد مربوط به این سازمان است، اما هرگاه سازمان ملل متحد از این رویهی عمومی، عدول کرده و از نامی مجعول و ناقص به جای خلیجفارس بهره گرفته، با تذکرات و اعتراضات ایران روبرو شده است . دو مورد زیر از این موارد است:
الف) دبیرخانه سازمان ملل متحد در پاسخ به یادداشت چهارم اسفند 1354/23 فوریه 1971م . ایران نوشت:
«… عرف جاری در دبیرخانه سازمان ملل متحد بر این است که در اسناد و نقشههای جغرافیایی، منطقهی آبی ایران از سمت شمال و مشرق و تعدادی از کشورهای عربی از سمت جنوب و غرب، به نام خلیجفارس نامیده شود … و این عمل دبیرخانه سازمان ملل متحد موافق و مطابق با یک عرف قدیمی انتشار اطلسها و فرهنگهای جغرافیایی می باشد …» ( فصلنامه سیاست خارجی، خرداد 1368، 101 )
همچنین، در پاسخ به یادداشت نوزده مرداد 1363/10 اوت 1984 م . دبیرخانه سازمان ملل متحد به مکاتبات دولت جمهوری اسلامی ایران آمده است:
«دبیرخانه مایل به تکرار و تاکید این موضوع است که رویه متعارف این بوده که در اسناد و انتشارات دبیرخانه از اصطلاح خلیجفارس استفاده شود . از اینرو دبیرخانه این کاربرد را که از دیرباز معمول بوده رعایت کرده است و چون لازم است که در اسناد سازمان ملل در اشاره به موضوعات جغرافیایی نوعی هماهنگی و یکنواختی وجود داشته باشد، لذا دبیرخانه براین باور بوده است که باید اصطلاح خلیجفارس در اسناد، نقشه ها و … که توسط این دبیرخانه و با مسؤولیت آن تهیه می شود، به کار رود …»(همان)
یارینامهها:
1- ابن خرداد به، المسالک و ممالک، ترجمه حسین قره چانلو، تهران، بی نا،1370 .
2-الهی همایون، خلیجفارس و مسائل آن، تهران، قومس،1386.
3-اطلس نقشههای جغرافیایی و اسناد تاریخی دربارهی خلیجفارس از ماقبل تاریخ تا عصر حاضر، تهران، موسسه سحاب،1341.
4- رفیعی عبدالله، نگاهی به تاریخچه نامگذاری و موقعیت استراتژیک خلیج فارس، نشریه ابرار،25/9/1383.
5-روزنامه جمهوری اسلامی، مقاله خلیجفارس در تارک تاریخ،9/2/89
6-سایت مطالعات خلیج فارس. مقاله خلیجفارس در گذر تاریخ
7-سایت کانون پژوهش های دریای پارس . مقاله جغرافیای دریای پارس،روزبه پارساپور.
8-شاملو محسن، خلیج فارس، تهران، بی نا،1347
9-شیخ نوری محمد امیر، نام خلیجفارس در طول تاریخ، مجله مسکویه، زمستان 1384.
10-عاقلی باقر، روز شمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، گفتار، جلد دوم .
11-مجتهد زاده، نشریه ابرار،2/10/1383.
12-مجتهد زاده پیروز، جغرافیای تاریخی خلیج فارس، تهران، انتشارات دانشگاه تهران1354.
13-مجتهدی عباس، دفاع از نام خلیج فارس، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا،1383.
14- مجموعه مقالات همایش ملی جایگاه خلیجفارس در تحولات استراتژیک جهان،گرد آورندگان غلامحسین واعظی، وحید لطفی، موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتا شناسی، تهران،1388 .
15-مشکور محمد جواد، نام خلیجفارس در طول تاریخ، تهران، المعی،1387.
16- موسوی حسن، بحثی اجمالی در جغرافیای تاریخی و سیاسی خلیجفارس از قدیمی ترین ایام تا پایان دوره ساسانی، مجله جامعه شناسی و علوم اجتماعی دانشگاه شیراز، شماره ششم،پاییز 1367.
17- میر فخرایی محمد حسین، خلیجفارس یا یک نام ساختگی برای آن، ترجمه غفار پور بختیار، فصلنامه روابط خارجی، شماره20، پاییز1383.
18- نشأت صادق، تاریخ سیاسی خلیج فارس، تهران، شرکت نسبی کانون کتاب،1344.
19- نشریه آرمان، مقاله 39 سال هیاهوی انگلیسی عربی(سهل انگاری در دقت مجوز انتشار کتب تاریخی و جهانگردی و حفظ نام خلیج فارس).
20- نشریه عصر ایرانیان، مقاله 10سند تاریخی اثبات نام خلیج فارس.
21- یغمایی اقبال، خلیج فارس، تهران، وزارت فرهنگ و هنر،1356.
11 پاسخ
بسیار عالی ممنونم
درود ممنون بسیار زیبا بود نکتهای جالبی داشت. نام ایران و ایرانی پایدار
با تشكر و تلاش بي وقفه تان در يافتن نام و نشان خليج فارس در اسناد و مدارك گذشتگان .نام خليج فارس زنده و جاويد باد.
درود بر استاد علی غلامرضایی از شهرستان املش جالب بود
درود استاد علی غلامرضایی بنده از دانشجویان شهید رجایی شما هستم خوشحال شدم مطلب شما رو دیدم
متن جالبی بود . سپاس
خیلی عالی بود
ممنون استاد موفق باشید
درود بر ايرانيان وطن پرست و فرهيخته
بسیار بسیار عالی
استاد منتظر مطالب دیگر شما هستیم
سلام و درود بر استاد عزیز
واقعا جالب و آموزنده بود