اگر هویت تهران برای تهرانیان شناخته شود، هیچ‌گاه برای نابودی آن گام برنمی‌دارند ولی نمی‌دانم چرا برخی آگاهانه چنین می‌کنند.
سحنان بالا را عبداله انوار نسخه‌پرداز و تهران‌پژوه در نشست «بزرگداشت روز تهران» در نشست‌های دنباله‌دار تهران‌شناسی و تهران‌پژوهی روز چهارشنبه 19 مهرماه در اداره کل فرهنگ و ارشاد شهر تهران با باشندگی احمد مسجدجامعی، غلامحسین تکمیل همایون، رضا شیرازیان و تهران‌شناسان دیگر بیان کرد.
انوار در آغاز سخنانش گفت که تا 50 سال پیش بسیاری تهران‌پژوهی را نیاز نمی‌دانستند ولی امروز کارشناسانه مورد بررسی قرار می‌گیرد و حتا یکی از استادان دانشگاه که جغرافی آموزش می‌دهد به من گفت برآن است دو واحد تهران‌پژوهی برای درس‌های دانشجویان جای دهد.
وی با امید به آن‌که مهرازی (:معماری) تهران نیز در دانشگاه‌ها آموزش داده شود بیان کرد: «اگر هویت تهران برای تهرانیان شناخته شود، هیچ‌گاه به نابودی آن گام برنمی‌دارند ولی نمی‌دانم چرا برخی آگاهانه چنین می‌کنند!»
نام تهران در اسناد تاریخی
این نسخه‌پرداز از کهن‌ترین سندی که بتوان نام تهران را یافت گفت: «همراه دکتر کریمان همه کتاب‌های جغرافی و حتا «مسالک الممالک» را گشتیم ولی نام تهران را نیافتیم و ناچار از روی نام‌های افراد جستجو کردیم تا این‌که به‌نام «محمد‌بن حبیب‌بن دولاب تهرانی» برخوردیم. خوشبختانه در تاریخ بیهقی آدرس دولاب آمده‌بود و از آن‌جا دریافتیم دولاب وابسته به ری و تهران هم وابسته به دولاب بوده‌است.
تهران دهکده‌ای بزرگ در کنار ملک ری بود پس از یورش مغول‌ها و ویرانی ری، ساکنان آن به سوی تهران آمدند از آن زمان تهران گسترش پیدا کرد تا به گونه شگفت‌انگیز امروزی در آمد.»
پاسداری از آثار تاریخی تهران
این تهران‌شناس پافشاری کرد آثار کهن تهران بایستی پاسداری شود: «خانه‌ای که گریبایدوف در آن کشته‌شد در هیچ سند ایرانی یافت نشد ولی در اسناد تاریخی وزارت امورخارجه انگلیس وجود داشت. خانه وی در کوچه باغ ایلچی در مولوی است و انگیزه نام‌گذاری آن بودن سفارت بوده‌است که من با سختی بسیار پیدا کرده‌بودم. در زمانی دیگر متوجه ویرانی بنا شدم و حتا از سه چنار بزرگی که آن‌جا بود یکی برجای مانده‌است.
براساس اسناد یافت شده «سر گور اوزلی» نخستین سفیر انگلیس و طراح پیمان‌نامه گلستان هنگامی که به تهران آمد در سال 1811 بنای سفارت انگلیس را ساخت.
در بخش جنوبی کوچه باغ ایلچی خانه بزرگی بود که بعدها تریکو بافی شده‌بود. این خانه همان مهمان‌خانه‌ای است که گریبایدوف و یازده تن از همراهانش در آن ساکن بودند و در شورشی که به دستور «میرزا مسیح تهرانی» مجتهد آن روز تهران کشته شدند.
بانو «شیل» همسر کلنل شیل، کاردار سفارت انگلیس در دوره ناصرالدین‌شاه می‌گوید ما باغی اجاره کرده‌بودیم و در این خانه گل‌کاری می‌کردیم. روزهای سیزده بدر در باغ را باز می‌گذاشتیم و مردم به آن‌جا آمده و تماشا می‌کردند.»
نخستین جنبش ملی تهرانیان در برابر بیگانگان
وی درباره چگونه کشته شدن گریبایدوف گفت: «شکست‌های ایران از روس تاثیر سختی بر روی مردم گذاشت؛ پس از آن‌که گرجستان از دست ایرانی‌ها خارج شد و در دست روس‌ها قرار گرفت، زن‌های بسیاری از گرجی‌ها در ایران بودند و به همسری ایرانیان در آمده بودند. «پاسکیویچ» فرمانده روسی پیروز این جنگ‌ها، گریبایدوف را به ایران فرستاد تا زنان گرجی را که خواستار بازگشت به گرجستان بودند، را بدون مزاحمت به گرجستان بازگرداند.
گریبایدوف اگرچه مرد بی‌سوادی نبود ولی عصبی بود بنابراین در انجام خویشکاری خود سخت‌گیری بسیاری کرد و حتا سخنان بانوانی که همسر بزرگان ایرانی بودند و میل به بازگشت نداشت را نپذیرفت و گفت آن‌ها از ترس همسران خود چنین گفته‌اند. وی برای درستی سخن آنان خانه‌ای را مشخص کرد تا اگر بانوان پس از یک شبانه‌روز ماندن در آن پذیرفتند در ایران بمانند، سخن‌شان درست است و دستور انجام چنین کاری را داد.
این کار برای ایرانی‌ها بسیار گران آمد و به دستور میرزا مسیح تهرانی ریختن خون او واجب شد و مردم از دیوارها به درون خانه رفته گریبایدوف و از یازده‌تن همراهانش، ده تن را کشتند.
خوشبختانه روس‌ها در آن زمان با عثمانی‌ها در جنگ بودند و چون نمی‌توانستند در دو جبهه بجنگند، جنگی درنگرفت. این یورش نخستین جنبش ملی تهرانی‌ها دربرابر بیگانگان به‌شمار می‌آید.
من از مسجد جامعی خواهش می‌کنم کاری در این زمینه انجام بدهد، شوربختانه دستگاه میراث فرهنگی هیچ کاری نمی‌کند.»
مساله بزرگی که تهران با آن روبه‌رو است!
وی در دنباله سخنانش به مشکل اساسی دیگری که شهر تهران با آن مواجه است گفت: «سه رودخانه کرج، جاجرود و لار آب تهران را تامین می‌کنند. در زمان پهلوی دوم وزیر کشاورزی از دوستان من بود، یک بار در دفترش متوجه نقشه‌های بسیاری شدم از وی پرسیدم اینها چیست؟ گفت که من از هر سوی جهان کارشناسان برجسته را گردآورده‌ام و آنان باور دارند آب ایران نمی‌تواند برای جمعیتی بالای هشتاد میلیون تن بس باشد.
تهران هم گنجایش بیش از سه میلیون تن را ندارد؛ شوربختانه می‌بینیم بیش از دوازده میلیون تن در آن جای گرفته‌است. از آن‌جایی که آب‌های زیرزمینی را بیرون می‌کشند خطر فرو افتادن زمین وجود دارد زیرا آب‌های زیرزمینی باعث استواری (:استحکامی) زمین می‌شود.»
این سخنران افزود: «کارشناسان می‌گویند جنوب تهران هر سال 36 سانتی‌متر فرو می‌رود. در دو سوی بزرگراه همت چمن کاشته شده‌است و برای آبیاری آب‌های زیرزمینی را بیرون می‌کشند که بیشتر آن بخار می‌شود. کاشت چمن هیچ سودی ندارد و گیاهان مناسب‌تری برای مناطق خشک وجود دارد.»
انوار در پایان سخنانش گفت که بسیار بد است در روز تهران به جای تهران‌پژوهی، از مشکلات و ویرانی‌های شهرمان درد و دل بکنیم. امیدوارم این نشست‌ها توان آن را داشته‌باشد تا مسایل بیان شده را به گوش مسولان برساند.
چرا 14 مهر روز تهران شناخته می‌شود
سخنران دیگر این نشست احمد مسجدجامعی پس از شادباش روز تهران، انگیزه گزینش 14 مهر را برای روز تهران گفت: «براساس متمم قانون اساسی مشروطیت، 14 مهر در مجلس موسسان تهران به عنوان پایتخت ایران اعلام شد، البته پیش‌تر تهران با نام «دارالخلافه ناصری» شناخته می‌شد.»
مسجد جامعی با اشاره به کتاب «تحفه سامی» از جایگاه فرهنگی تهران گفت: «در کتاب تحفه سامی نوشته سام میرزا، برادر شاه اسماعیل آمده بیش از 30 چکامه‌سرا (:شاعر) در تهران، ری و طرشت زندگی می‌کرده‌اند.
بودن قوم‌های گوناگون از جمله عرب، ترک‌ها و نیز ادیان گوناگون از ویژگی‌های یگانه تهران به‌شمار می‌آید و همین انگیزه پدید آمدن تهران به عنوان کانون اندیشه، تمدن است.
براساس جدولی وابسته به دو سه سال پیش از روی کار آمدن رضاشاه به مردم عثمانی و حتا مرو اشاره شده‌است و هم‌چنین بودن از اروپاییان و آمریکایی در تهران گزارش می‌دهد که شوربختانه امروز درباره جایگاه فرهنگی تهران کوتاهی شده‌است.
کتابخانه تخصصی تهران‌پژوهی
غلامحسین تکمیل همایون، استاد دانشگاه و تاریخ‌نگار از منابع گوناگونی که درباره تهران‌شناسی گردآوری شده گفت و افزود 600 کتاب که 100 پوشینه آن از مصور از تهران است و از پژوهشگران درخواست کرد تا برای پربار شدن کانون تهران‌پژوهی در اداره کل ارشاد تهران یاری رسانند و برای شناختن بایستی به موضوعات ریزتر توجه هم شود. کتابخانه تخصصی تهران‌پژوهی در اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی تهران نیز برپاست.
کتاب جدید نقشه‌های تاریخی تهران به نویسندگی دکتر رضا شیرازیان نیز رونمایی شد و وی درباره چگونگی یافتن نقشه‌ها و ارزش آن‌ها در یافتن خانه‌های تاریخی و چگونگی دیگرگونی چهره شهر سخنانی بیان کرد.
گفتنی است بزرگداشت روز تهران، به عنوان پایتخت کشور می‌توانست در مکانی با شرایط بهتر برگزار شود چنان‌چه در پایان نشست کمتر به پخش فیلم ارزشمند «گرمابه» به کارگردانی میراب اقدم توجه شد و شوربختانه به نسبت جمعیت تهران افراد کمتری به چشم می‌خورد.
فرتور از کیانوش معتقدی است.
