معرفی سه اثر زرین در موزه ‌ی بانک ملی

خبرنگار امرداد: مارال آریایی
1396-11-21
00:00

سه اثر زرین و برجسته «جام حسنلو»، «جام مارلیک» و «تکوک زرین قافلانکوه» از آثار گنج‌خانه‌های ملی ایران و رضا عباسی از 17 تا 19 بهمن در گنج‌خانه بانک ملی به نمایش همگان گذاشته شد.
در هر سال‌گشت گشایش بانک ملی ایران، نمادهای زرین از آثار با ارزش ایران ساخته می‌شود یکی از نمادهایی که ساخته و سپس بر روی اسکناس رایج ایران پیاده شد برگرفته از جام زرین مارلیک بود و به همین بهانه با سفارش گنج‌خانه بانک ملی سه اثر ویژه و زرین گنج‌خانه‌های ملی ایران و رضا عباسی برای بازدید همگان به نمایش درآمد.
روز گشایش نمایشگاه محمد حسن طالبیان معاون سازمان میراث فرهنگی، محیط طباطبایی فرنشین ایکوم، گنج‌خانه‌داران از جمله گنج‌خانه‌های مقدم، کاخ گلستان، رضاعباسی، منصور فلامکی معمار و شهرساز، عبدالمجید ارفعی زبان‌شناس، عسگر طاهری و مستوری از کاوشگران جام حسنلو همراه با زنده یاد نگهبان به گنج‌خانه فراخوانده شده بودند.
ابوالقاسم ساسان از راهنمایان پیشکسوت درباره جام‌های یافت شده در کاوش‌های باستان‌شناسی گفت: «سال 1340 جام حسنلو به سرپرستی روبرت دایسون در حسنلو یافت شد. برای رفتن به حسنلو دو راه وجود دارد یکی از ارومیه به سوی مهاباد رفته و پس از سه راهی ممدیاری در سوی راست نرسیده به نقده تپه حسنلو دیده می‌شود. این تپه زمین نیاکانی خانواده داغستانی است که هنگام کاوش اشیا دیگری هم یافت شد.
شوند (:دلیل) این‌که جام به این‌گونه پیچیده شده‌است، می‌گویند شخصی این جام را برداشته و در حال فرار بود که بر زمین افتاده‌است و جام در زیر اسکلت یافت شده‌بود.»
وی از جام مارلیک گفت: «مارلیک از چراغ‌علی تپه در منطقه رودبار استان گیلان یافت شد. یکی از چَم‌هایی (:معنی) که برای واژه مارلیک بیان می‌شود این است که مارلیک از دو واژه مار و لیک ساخته شده و به چم سوراخِ مار است؛ یکی از ویژگی‌های منطقه رودبار وجود مارهای بسیار است.»
ساسان افزود: «دکتر نگهبان که چند روز پیش زادروشان هم بود کاوش چراغ‌علی تپه را انجام داد. وی دوبار یکی از دانشگاه شیکاگو و دیگری از دانشگاه تهران دکترای افتخاری باستان‌شناسی دریافت کرد.
دکتر نگبهان در سگزآباد و اسماعیل آباد بویین‌زهرا کارگاه رسمی باستان‌شناسی را راه‌اندازی می‌کند و وی حساسیت بالایی به اشیای باستان‌شناسی داشت و پافشاری وی انگیزه‌ای برای غیرقانونی شدن تجارت اشیا باستانی شد.»
وی درباره تکوک زرین قافلانکوه گفت: «آثاری که در گنج‌خانه رضاعباسی هستند فرح دیبا از جاهای گوناگون خریداری کرد به‌همین انگیزه داده‌های باستان‌شناسی چندانی درباره آن‌ها وجود ندارد. یکی از آثار خریداری شده تکوک زرین قافلانکوه جایی نزدیک میانه، وابسته به دوره مادها است. در انتهای تکوک نگاره قوچی وجود دارد که در آیین‌های مذهبی به کار می‌رفته است.»
جبرییل نوکنده فرنشین گنج‌خانه ملی ایران درباره برگزاری چنین نمایشگاهی گفت: «یکی از کارهایی که گنج‌خانه‌ها با همیاری یکدیگر می‌توانند انجام دهند، نمایشگاه‌های بین گنج‌خانه‌ای است. این پیوند نمایشگاهی انگیزه‌ای برای به جریان افتادن خون راکد گنج‌خانه‌ها است.»
سرپرست گنج‌خانه ملی ایران افزود: «اینجا گنج‌خانه بانک مرکزی این سرزمین است و جایی است که ما می‌توانیم آثار میراث ملی و جهانی را به نمایش بگذاریم.
به پیشنهاد بانک ملی دو اثر جام زرین حسنلو و جام مارلیک یکی از حوزه دریای کاسپی و دیگری از حوزه دریاچه ارومیه که همواره در گنجینه گنج‌خانه ملی نگه‌داری می‌شوند، به امانت نمایش گذاشته شده‌است.
این جام از دیدگاه هنر زرگری، تکنیک ساخت و داستان‌هایی که بر روی آن‌ها وجود دارد جزو جام‌های یگانه از دوران عصر آهن ایران هستند. به‌گمان بسیار زین پس شمار بیشتری از آثار به نمایش خواهیم گذاشت.»
ابوالفضل رواقی سرپرست گنج‌خانه بانک ملی کوتاه به پیشینه گنج‌خانه که پیش‌تر بانک ملی ایران بوده است اشاره کرد: «یانک ملی که از سال 1307 گشوده شد با بهره‌گیری از پتانسیل‌های این سرزمین تاکنون خدمات گسترده‌ای را انجام داده‌است. از ارزشمندترین کارها توانست پروانه چاپ اسکناس را از کشور انگلستان پس بگیرد. زیرا آنان اسکناس‌هایی را چاپ می‌کردند که بر روی آن نوشته بود «قابل معامله تنها در تهران یا شیراز» و مردم نمی‌توانستند در جاهای دیگر با آن دادوستد کنند و بایستی پول‌ها را جایگزین (:چنج) می‌کردند و دربرابر آن کارمزد می‌گرفتند.»
وی در بخش دیگری از سخنانش افزود: «از دیگر کارهای برجسته بانک ملی ساخت بناهای با ارزش مانند بنای بانک ملی شعبه بازار، بانک ملی شعبه مرکزی و بناهای ارزشمندی در تبریز، شیراز و مشهد که همگی در سیاهه آثار ملی به ثبت رسیده‌اند و آن‌هایی که ثبت نشده‌اند از دیدگاه معماری ارزش بالایی دارند.»
رواقی از انگیزه گزینش جام زرین مارلیک برای نمایشگاه گفت: «در بانک ملی در هر دوره‌ای نمادهایی از زر ساخته شده‌است. برآن هستیم برای نودمین سال گشایش بانک ملی نمونک (:ماکت) بنای شعبه بازار را بسازیم. ما با نمایش آثار باارزش ایران و چگونگی بهره‌گیری از نمادهای آثار تاریخی مانند درخت زندگی یا نخل و جام مارلیک بر روی اسکناس‌ها، ارزش‌گذاری بانک ملی از میراث ملموس و غیرملموس را یادآور شده‌ایم.»
رواقی از انگیزه دیگرگونی در کاربری بانک ملی به عنوان گنج‌خانه گفت: «پنجاه گام بالاتر یک بانک ملی بزرگی وجود دارد که همه خدمات بانکی را ارایه می‌دهد و نیازی نبود دوتا بانک ملی بزرگ در کنار یک‌دیگر خدمات مالی انجام دهد.
افزون براین خدمات مالی از خدمات فیزیکی خارج شده و مردم به‌وسیله برنامه‌های رایانه‌ای در گوشی همراه و یا رایانه بدون آمدن به بانک در هر جایی می‌توانند کارهای مالی و بانکی خود را انجام دهند.
اگر شما یک نمودار از نیاز مردم به خدمات بانکی و آمدن به بانک را بکشید متوجه می‌شوید اگرچه چرخش مالی نسبت به چند سال پیش چند هزار برابر شده‌است، این نمودار رو به پایین است؛ به‌همین‌روی به‌گمان بسیار در آینده همه بناهای بانک ملی کاربری گنج‌خانه‌ای خواهند داشت.
ما گنج‌خانه بانک ملی را به گونه‌ای سامان‌دهی خواهیم کرد که خدمات الکترونیکی را بتوانیم در یک باجه به همه بازدیدکننده ارایه دهیم تا یادواره گذشته را برای دوست‌دارانش داشته باشد ولی به روشی نوین.»
دو اثر ویژه و برجسته نمایشگاه جام‌های زرین مارلیک و حسنلو است. تپه حسنلو بزرگترین محوطه باستانی در جنوب باختری دریاچه ارومیه است. کاوش‌های باستانی دانشگاه پنسلوانیا در سال 1956 میلادی به سرپرستی روبرت دایسون انجام شد. حسنلو از دوره مس سنگی مسکون بوده‌است. لایه‌های پایانی دوره مفرغ و آغازین دوره آهن در گستره بزرگی در بخش بالای شهر از زیر خاک بیرون آورده شده و در درازای هزاره دوم پیش از میلاد حسنلو بی‌گمان جایگاه فرمانروایی محلی بوده‌است. در بین بقایای گسترده استقرار در حسنلو، یافته‌های لایه حسنلو IVB بسیار اندیشه برانگیز است. این مرحله با آتش‌سوزی پایان می‌یابد که به‌گمان برآیند درگیری نظامی با اورارتو در پایانی سده 9 پیش از میلاد بوده‌است.
یافته‌های کاوش، تصویری از واپسین ساعت‌های شهر را نشان می‌دهد. براثر آتش‌سوزی بناها فروریخته و این اشیا، ساکنان و سربازان را دفن کرده‌است. در آن‌جا 62 اسکلت یافت شده که در بین آن‌ها شمار بسیاری بانو و کودک هستند که بیهوده کوشیده‌اند خود را در نیایشگاه پنهان سازند و همراه آنان شماری از مهاجمان نیز کشته شده‌اند که کوشش می‌کردند یک جام زرین را از آن خود کنند.
بر روی جام زرین حسنلو نگاره‌هایی از صحنه‌های استوره‌ای دارد. نوار بالا نگاره‌ای از پرستش ایزدان گوناگون است. آن‌ها بر ارابه‌ای سوارند و با توجه به وجود شاخ در پوشش سر می‌توان آن‌ها را به عنوان ایزدان شناسایی کرد. نخستین ایزد در این ردیف بال‌هایی دارد و ارابه او را گاوهایی می‌کشند که آب از دهان آن‌ها جاری است. نوار زیری صحنه نبردی است که در آن ایزدان و دیوان درگیرند ولی صحنه‌های اساتیری دیگری مانند تسلیم یک کودک و زنی در حال پرواز بر روی عقابی هم کشیده شده‌است.
جام زرین مارلیک در دره «گوهررود» از روهای فرعی «سپیدرود» در کنار روستای «نصفی» در 14 کیلومتری رودبار استان گیلان، روی صخره‌ای طبیعی قرار گرفته و 53 گور از آن کاوش شده‌است. مارلیک در سال 1340 خورشیدی به‌دست باستان‌شناسان ایرانی و به‌سرپرستی دکتر عزت‌اله نگهبان کاوش شده‌است. از این گورستان پیکره‌های گاو کوهان‌دار، پیکره‌های سفالین و مفرغین انسان و جانور، انواع سلاح‌ها مانند سرپیکان، شمشیر و خنجر، جام‌های زرین و سیمین با نگاره‌های کنده‌کاری و قلم‌زنی شده به دست آمده‌است.
جام زرین مارلیک در آرامگاه شماره 26 به دست آمده‌است. این جام تا اندازه‌ای بلند بوده و بدنه آن در بخش پایینی کمی رویه گرد (:مقعر) است. فلز لبه آن به انگیزه استواری بیشتر به صورت نوار مفتولی درآمده و در محل پیوند بدنه جام به کف دارای برآمدگی زاویه‌داری است.
زر به‌کار رفته در ساختن جام به نسبت خالص است و به اندازه کافی نرمش مناسب برای ساختن شکل و آراستنی‌های جام را دارا است.
نقش‌های برجسته و برآمده جام در بخش سر جانور به سبک کاملا بیرون زده‌ شده با آراستنی‌های ریزبینانه قلم‌زنی، چهار گاو بالدار را که سر آن‌ها زا بدنه جام به وسیله تکنیک چکش‌کاری بیرون زده شده‌است را نمایش می‌دهد.