در تهران، خیابان‌های نام و نشان‌دار تاریخی کم‌شمار نیستند. اما «خیابان سی تیر» با انبوه انبوه یادگارهای سازه‌ای و تاریخی، به‌راستی بی‌مانند است. هر گوشه و کنار این خیابان که درازی چندانی هم ندارد، آکنده از یادبودهای تاریخی و دینی است. به ویژه آنکه هر یادبود و سازه‌ای به یکی از دین‌ها و باورمندان به آن وابستگی دارد؛ از زرتشتیان و مسلمانان گرفته تا مسیحیان و کلیمی‌ها.
گفته‌اند و سخن درستی است که در هیچ جای جهان نمونه‌ای مانند خیابان سی تیر تهران نمی‌توان یافت که چنین پیروان دین‌های گوناگون در کنار هم و آشتی‌جویانه زندگی کنند. بی‌سبب نیست که این خیابان تاریخی را «محور ادیان» نام‌گذاری کرده‌اند.
شکل‌گیری خیابان سی تیر
بیش از یک و نیم سده پیش، در روزگار پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار، محله‌ای در پایتخت شکل گرفت که به آن «محله دولت» می‌گفتند. در آن جای نوپدید، خیابانی ساخته شد که سرنوشت‌اش چنین بود که میراث‌دار صدها نشانه‌ی تاریخی و یادبودی باشد. آن خیابان همان است که اکنون سی تیر می‌نامیم و پیش‌تر نام دیگری داشته است.
یکی از شناخته‌شده‌ترین مردان سیاستمدار قاجاری و پهلوی به نام احمد قوام‌السلطنه، در همین خیابان خانه‌ای بسیار زیبا و دلپذیر ساخت و تا دوران نخست وزیری کوتاه و بدفرجامش در روزگار پهلوی دوم در آن عمارت قجری زندگی کرد. خانه‌ی قوام همان است که اکنون موزه‌ی آبگینه نامیده می‌شود و از آشناترین سازه‌ها و عمارت‌های خیابان سی تیر به شمار می‌رود. از این‌رو بود که خیابان سی تیر امروزی، در سال‌های پایانی پادشاهی قاجارها و دوره‌ی رضاشاه، به «خیابان قوام‌السلطنه»، یا «خیابان قوام» آوازه پیدا کرد. پیش از آن «خیابان قزاق‌خانه» نامیده می‌شد.
پس از شکل‌گیری کنفرانس سران متفقین در تهران، در 9 بهمن‌ماه 1332 خورشیدی، با حضور استالین، روزولت و چرچیل، شهرداری تهران به یادبود آن کنفرانس، سه خیابان از خیابان‌های تهران را به نام آن سه تَن رهبر قدرتمند جهان و فاتحان جنگ کرد. خیابان نوفل لوشاتو امروزی را چرچیل نامیدند، خیابان مفتح کنونی را روزولت نام‌گذاری کردند و خیابان قوام‌السلطنه به نام استالین آوازه پیدا کرد. اما نام استالین چندان پایدار نماند. با اختلافی که میان محمدرضا شاه و دکتر محمد مصدق، نخست‌وزیر آن زمان ایران، در سال 1331 خورشیدی پیش آمد، دکتر مصدق استعفا کرد و شاه قوام‌السلطنه را به جانشینی او برگزید. قوام با سیاستی خشن و زبانی تندوتیز، مردم را تهدید کرد. اما تنها سه روز پس از نخست‌وزیری‌اش با خیزش و راهپیمایی مردم در روز سی تیر روبه‌رو شد و ناگزیر جایگاه نخست‌وزیری را تَرک کرد. راهپیمایی مردم از خیابان بهارستان آغاز شد و تا خانه‌ی قوام (موزه‌ی آبگینه‌ی کنونی) ادامه یافت. در اینجا نیروهای شهربانی مردم را به گلوله بستند و شماری بسیاری کشته شدند. به یابود کشته‌شدگان این خیزش بود که نام خیابان قوام را به خیابان سی تیر برگرداندند.
خیابان سی تیر از آغاز تا پایان آن، یعنی جایی که سفارت روسیه دیده می‌شود، درازایی نزدیک به 1300 متر دارد و یکی از خیابان‌های کوتاه، اما سرشار از نشانه‌ها و یادگارهای دینی و تاریخی، شهر تهران است. در بخش‌بندی‌های شهری، خیابان سی تیر در گستره‌ی شهرداری منطقه 12 جای می‌گیرد.
نشانه‌های دینی خیابان سی تیر
اشاره کردیم که در خیابان سی تیر نشانه‌های فراوانی از پیروان چهار دین شناخته‌شده‌ی ایران دیده می‌شود: زرتشتیان، مسیحیان، کلیمی‌ها و مسلمانان.
فاصله‌ی میان خیابان سعدی تا حافظ، از نخستین محله‌هایی بود که زرتشتیان برای زندگی در تهران برگزیدند. تا آن اندازه که می‌توان گفت که این بخش از پایتخت رنگ و جلوه‌ای زرتشتی‌نشین دارد. سپس‌تر ارباب هرمز آرش با بنیان‌گذاری محله‌ی تهرانپارس، جایی مهندسی‌ساز و بسیار نو در پایتخت پدید آورد. اما مهم‌ترین سازه‌ای که زرتشتیان پایه گذاری کردند و ساختند، آتشکده‌ی بزرگ یا آدریان در خیابان سی تیر است. آتشکده با کمک پارسیان هند و در زمان فرنشینی (:ریاست) ارباب کیخسرو شاهرخ بر انجمن زرتشتیان تهران و همراهی‌های بسیار او، در آذرماه 1296 خورشیدی گشایش یافت. پس از ساخت آتشکده، از موبدان اردشیر رستم رستمی، بهرام رشید شید و هرمزدیار بهرام سروش خواسته شد که بخشی از آتش بزرگ را از آتشکده‌ی یزد به تهران بیاورند و در آدریان تخت‌نشین کنند. آتشی که اکنون در آدریان خیابان سی تیر روشن است، از آن آتش سپند و دیرینه گرفته شده است.
در کنار آدریان، دبیرستان فیروز بهرام در سال 1311 خورشیدی ساخته شد و یکسال پس از آن خدمات آموزشی خود را آغاز کرد. این آموزشگاه که از کهن‌ترین مدرسه‌های زرتشتیان است، از دهش بهرام جی بیکاجی، از پارسیان هند، و همراهی‌های بی‌دریغ ارباب کیخسرو شاهرخ بنیان گرفت. در کنار این دو، تالارهایی نیز در شمال بنای آتشکده برای انجام آیین‌ها و مراسم ساخته شده است.
ارمنی‌ها نیز در خیابان سی‌تیر کلیساهایی بنا کرده‌اند. کلیسای مریم مقدس، نخستین نیایشگاهی است که آنان در محله‌ی دولت و خیابان سی تیر ساختند. ساخت آن هفت سال به درازا انجامید و در سال 1324 خورشیدی به پایان رسید. بانی آن رومان عیسایان و معمار سازه‌ی کلیسا نیکلای مارکوف گرجی‌تبار است. دو کلیسای دیگر نیز در این خیابان دیده می‌شود؛ یکی کلیسای انجیلی پطروس مقدس است. این کلیسا را میسیونرهای پروتستان ساختند. کلیسای دیگر به نام ادونتیست در یکی از کوچه‌های خیابان سی تیر دیده می‌شود.
کلیمیان نیز در این خیابان تاریخی کنیسه‌هایی دارند. در کوچه‌ی سیمی کنیسه‌ی حیم دیده می‌شود. شادروان حیم همان است که فرهنگ دو زبانه‌ی حیم را پدید آورده است و چهره‌ی فرهنگی شناخته شده ی آن زمان بود. این کنیسه در سال 1292 خورشیدی ساخته شد و پیرامون آن جایی برای زندگی و شکل‌گیری خانه‌های کلیمیان تهران شد. کنیسه ی دیگر را یهودیان لهستانی هنگامی که در رویدادهای جنگ جهانی دوم به ایران پناه آورده بودند در خیابان سی تیر ساختند. این نیایشگاه تنها کنیسه یهودیان اشکنازی در پایتخت است. اشکنازی‌ها شماری از یهودیان اروپای خاوری و مرکزی هستند.
در خیابان سی تیر سه مسجد نیز دیده می‌شود. یکی از آن‌ها مسجد ابراهیم نام دارد که هفتاد سال پیش در زمان پهلوی دوم ساخته شده است.
سازه‌های تاریخی و فرهنگی خیابان سی تیر
پیش‌تر از خانه‌ی قوام‌السلطنه که اکنون موزه‌ی آبگینه و سفالینه شده است، یاد کردیم. این سازه‌ی زیبای قاجاری در سال 1290 خورشیدی ساخته شد و پس از مرگ قوام ورثه‌اش آن را به سفارت مصر فروختند. مصری‌ها در سال 1351 خورشیدی، عمارت قوام را به فروش گذاشتند و بانک بازرگانی ایران آن را خریداری کرد. چهار سال پس از آن دفتر فرح پهلوی ساختمان یاد شده را خرید و در آنجا موزه‌ی آبگینه را بنیان گذاشت.
در بخش جنوب باختری خیابان سی تیر بیمارستان قدیمی سینا جای دارد. این بیمارستان که در آغاز مریض‌خانه‌ی دولتی نام داشت، یکی از دیرینه‌ترین بیمارستان‌های تهران است. در زمان رضاشاه، پس از آن که اداره‌ی بیمارستان به دانشکده‌ی علوم پزشکی سپرده شد، آن را سینا نام‌گذاری کردند تا یادآور نام دانشمند و پزشک بزرگ ایران، پورسینا، باشد. نخستین بخش اورژانس تهران در این بیمارستان پا گرفت.
هنرستان ماندگار صنعتی، نخستین هنرستان ایران نیز در خیابان سی تیر ساخته شده است. این مدرسه را آلمانی‌ها در زمان مظفرالدین‌شاه بنیان گذاشتند و در آن جا زبان آلمانی آموزش داده می‌شد. دولت ایران در زمان رضاشاه چنین شرط گذاشت که دانش‌آموزان در کنار آموزش زبان باید درس‌های فنی و حرفه‌ای را هم فرابگیرند. نقشه‌ی ساختمان هنرستان را مهندسی آلمانی به نام اتوشولتس کشید و استاد عبدالله میرزا از معماران سنتی ایران، آن را ساخت. پس از گشایش دانشگاه پلی‌تکنیک تهران در زمان پهلوی دوم، همه‌ی ابزار و ماشین‌آلات هنرستان به آنجا بُرده شد.
موزه‌ی ایران باستان از دیگر سازه‌های مهم خیابان سی تیر است. این موزه که معماری زیبا و یگانه‌ی آن برگرفته از ایوان کسرا است، در سال 1312 ساخته شد و چهار سال پس از آن کار خود را آغاز کرد. آندره گدار، معمار و باستان‌شناس فرانسوی، طراح ساختمان موزه بود. در کنار آن کتابخانه‌ی ملی نیز گشایش یافت. این کتابخانه چند سال پیش به ساختمانی که در زمین‌های عباس‌آباد ساخته شده است، انتقال یافت.
برشمردن دیگر سازه‌ها و بناهای تاریخی و فرهنگی خیابان سی تیر سخن را به درازا می‌کشاند. در پایان تنها باید از ساختمانی یاد کرد که در کنار بیمارستان سینا برای بخت‌آزمایی ساخته شد. این ساختمان در دوره‌ی پهلوی دوم و به خواست فرمانفرماییان بنیان گرفت و سپس‌تر، در چند سال پیش، به ساختمان بیمارستان افزوده شد.
خیابان سی تیر یکی از دل‌انگیزترین خیابان‌های تهران از دید فرهنگی به شمار می‌رود. هر چند این بخش باارزش از پایتخت اکنون در تسخیر خوراکی‌فروشی‌هاست و شمار فست‌فودها و نوشیدنی‌فروشی‌ها (تا پیش از فراگیری کرونا) از اندازه گذشته و چهره‌ی این خیابان تهران را ناساز و ناپسند ساخته است.
* با بهره‌جویی از: گفت‌وگوی تارنمای «همشهری آنلاین» با مریم میرزایی؛ و نیز تارنماهای «ایلنا»، «پایگاه خبری تحلیلی شهر» و نیز کتاب «طهران قدیم» (انتشارات روشنگران، 1388).
موزه ملی ایران
کلیسای انجیلی حضرت پطروس
کلیسای انجیلی حضرت پطروس
مسجدحضرت ابراهیم
دبیرستان سرای دانش( داویدیان سابق)
کنیسه یهودیان حیم تهران
کلیسای حضرت مریم
دبیرستان فیروزبهرام
آتشکده زرتشتیان تهران
آتشکده زرتشتیان تهران
موزه آبگینه
فرتور از همایون مهرزاد است.
2393
2 پاسخ
گنجینه ای گرانمایه است تارنمای خبری امرداد. با تمامی توانمان، تلاش بر پخش و رواج آن داریم. سپاسی بیکران از زحمتهای گردآوران و گردانندگان.
با سلام خدمت شما.
در اینجا نوشته شده است: “پس از شکل‌گیری کنفرانس سران متفقین در تهران، در 9 بهمن‌ماه 1332 خورشیدی، با حضور استالین، روزولت و چرچیل، شهرداری تهران به یادبود آن کنفرانس، سه خیابان از خیابان‌های تهران را به نام آن سه تَن رهبر قدرتمند جهان و فاتحان جنگ کرد. خیابان نوفل لوشاتو امروزی را چرچیل نامیدند، خیابان مفتح کنونی را روزولت نام‌گذاری کردند و خیابان قوام‌السلطنه به نام استالین آوازه پیدا کرد.”
اما در کتاب “راهنمای شهر تهران”، که نشریه شهربانی در سال 1328 است، چندبار از این خیابان استالین نام برده شده است، یعنی سالها قبل از 1332، این خیابان همچنان استالین نام داشته است.