محله‌های تاریخی تهران (59)

قلهک؛ سرخی دیوارهای بلند و آجری

خبرنگار امرداد: سپینود جم
1399-12-04
17:11

از هر جای «محله‌ی قلهک» آغاز کنیم به دیوارهای بلند، بسیار بلندی، خواهیم رسید که دیوار باغ سفارت انگلیس را ساخته است و همانند دژی می‌ماند که آن سوی آن از چشم‌ها پنهان است. در آنجا از دیرباز صدای گام انگلیسی‌هایی شنیده می‌شد که سفیر و فرستاده‌ی دولتی بودند یا خاورشناسان و گردشگرانی که برای شناخت تاریخ و سرزمین ایران به این‌سو آمده بودند. اما پیش از آن، قلهک نامی شناخته شده نزد تهرانی‌ها بود.
در روزگار پادشاهی قاجاریه، شمیرانات بیش از سی پارچه آبادی بود. در جنوبی ترین بخش آن پهنه، روستای قلهک دیده می‌شد که شمار مردمان کشاورزش بیشتر از روستاهای دیگر شمیران به چشم می‌آمد. سرشماری‌های آن زمان می‌گوید که آبادی‌نشینان قلهک هزار تَن بوده‌اند. برای روستایی که از دروازه‌های پایتخت فاصله دوری داشت، هزار تَن شمار اندکی نیست.
در آبادی قلهک دژی کوچک دیده می‌شد. از آنجا می‌شد راهی را در پیش گرفت که به سوی روستاهای دیگر آن دور و حوالی کشیده شده بود؛ روستاهایی مانند زرگنده، قیطریه ، دزاشیب و چندین پارچه آبادی دیگر. از قلهک دو راه نیز به سمت و سویی دیگر می‌رفت؛ یکی به سمت خاور بود و دیگری به سوی ده ونک و زمین‌های آباد آن پهنه. بدین‌گونه، خاور قلهک به دروس و احتشامیه می‌رسید و جنوب آن به چالهرز و شمال آن به درب دوم. نزدیک به صد سال پیش، درب دوم، تپه و بخشی از روستای قلهک بود و اکنون گستره و محله‌ای جداگانه را در بر می‌گیرد که در گوشه‌ی (:ضلع) جنوبی پُل صدر جای دارد و باختر آن به جاده قدیم شمیران راه می‌بَرد.
اما قلهک در گذشته‌های اندکی دور، به همین نام شناخته نمی‌شد. آنجا را «کوچه دِه» می‌نامیدند. بیشتر ساکنان روستا در این کوچه زندگی می‌کردند. از زمین‌های کشاورزی که بگذریم، همه‌ی روستا را همان کوچه شکل می‌داد. شگفت است که کوچه دِه در گذر سال‌های بسیار و ساخت و سازهای نو، از میان نرفته است و هنوز هم وجود دارد؛ با این تفاوت که نام آن را برگردانده‌اند و کوچه سجاد نام گرفته است. کوچه سجاد از یک سو به خیابان شریعتی (جاده قدیم شمیران) و از سوی دیگر به خیابان جلالی می‌رسد.
روستای قلهک بسیار خوش آب‌وهوا بود و از آبادی‌های دل‌خواه شمیرانات شناخته می‌شد. به‌ویژه باغ‌هایی که جای جای این پهنه را پوشانده بودند، قلهک را روستایی زیبا و چشم‌نواز می‌ساخت. رودهای پُرشماری هم که از چهارسوی قلهلک راه خود را به زمین‌های آن گستره می‌گشودند، دل‌پذیری آنجا را صد چندان می‌کرد و بارآوری و سرسبزی زمین‌ها را شدنی می ساخت. قلهک به‌راستی دیدنی بوده است.

دوراهی قلهک

از سازه‌های پُرکاربرد قلهک، یخچال آن بود. درباره‌ی این سازه باید اندکی بیشتر سخن بگوییم. یخچال سازه‌ای نوآوارانه در معماری ایران است. هر چند کهن‌ترین نشانه‌ای که از ساخت سازه‌های یخچالی در دست هست به دوران صفویه بازمی‌گردد، اما نشانه‌های دیگری در گذشته‌های دورتر می‌توان یافت که گویای آشنایی مردمان کهن با این سازه است. یخچال، ساختمانی گنبدی با دیواری بلند برای تولید و نگه‌داری یخ بود. بدین‌گونه که گودال ژرفی را می‌کندند و دیواری گرداگرد آن می‌ساختند. در زمستان، آب‌های جاری را به سمت این گودال می کِشاندند و پس از آنکه لایه‌ای یخی شکل می‌گرفت آن را با کاه می‌پوشاندند. به همین شیوه لایه‌های دیگر در روزهای پس از آن ساخته می‌شد. تابستان که فرامی‌رسید از این لایه‌های یخیِ انباشته شده، استفاده می‌کردند. یکی از شناخته‌شده‌ترین یخچال‌های دوره‌ی قاجار در همین روستای قلهک بوده است.
از کاریزهای قلهک نیز چشم نپوشیم. در آنجا هفت رشته کاریز ساخته شده بود و مهم‌ترین آن در باغ سفارت انگلیس دیده می‌شد. یک کاریز هم در باغی از آنِ احمد قوام‌السلطنه، از سیاست‌ورزان و نخست‌وزیران دوره‌های قاجار و پهلوی، بود. قوام‌السلطنه همان است که خانه‌ی او اکنون در خیابان سی تیر دیده می‌شود و دیرزمانی است که جایی برای موزه‌ی آبگینه شده است. او در قلهک نیز باغی اختصاصی داشت.

باغ سفارت انگلیس در قلهک و ماجرای آن
داستان سفارتخانه شدن یکی از باغ‌های قلهک چنین است که محمدشاه قاجار در سال 1251 مهی، به خواست انگلیسی‌ها، باغی 20 هکتاری از قلهک را که بخشی از دارایی‌های شاه بود، با حاتم‌بخشی بسیار و دست‌ و دل‌بازی شگفت‌آور، به آن‌ها داد. این باغ برای کارهای سفارتخانه‌ی انگلیسی‌ها نبود. در آن زمان سفارت انگلیس درون حصار تهران بود. باغ را به انگلیسی‌ها داده بود تا در آنجا ساخت و ساز کنند و جایی ییلاقی برای سفیر و کارکنان سفارتخانه باشد. وزیر مختار، یا سفیر انگلیس، سِر جان کمپبل در ازای این بخشش شاه قاجار، ماهانه 15 لیره به خزانه‌ی دولت می‌داد؛ چیزی نزدیک به 30 تومان! از آن پس انگلیسی‌ها قلهک را دارایی و مِلک خود می‌دانستند و کارهای آنجا را نه به خواست دولت ایران، بلکه به اراده‌ی انگلیسی‌ها انجام می‌دادند. تا بدان اندازه که در زمان قاجار هیچ‌کس بدون اجازه‌ی انگلیسی‌ها نمی‌توانست در قلهک خانه بسازد. اگر هم میان کشاورزان قلهک مساله‌ای پیش می‌آمد، باید از انگلیسی‌ها برطرف کردن آن را درخواست می‌کردند و دولت قاجاری حق دخالت نداشت! افزون‌بر آن، انگلیسی‌ها در باغی که به آن سادگی و ارزانی به دست آورده بودند، دست به تغییرات بسیار زدند و دهه‌ها پس از آن در سال 1332 خورشیدی، دیوار بلندی گرداگرد باغ کشیدند که ویژگی آن آجرهای سرخ‌رنگش است. این دیوار پس از خیابان دولت تا نزدیکی بزرگراه صدر دیده می‌شود. در دوره‌ی قاجار، انگلیسی‌ها، درون باغ ساختمان‌هایی نیز برای کارکنان خود ساختند. این وضعیت ادامه داشت تا آنکه در آغاز پادشاهی پهلوی دوم، مالکیت زمین‌های قلهک به دولت ایران بازگردانده شد و تنها باغ سفارت در اختیار انگلیسی‌ها ماند.
این را هم بگوییم که در قلهک باغ‌های دیگری وجود داشت که از آنِ نامداران دولت قاجاری بود؛ مانند قوام‌السلطنه و سهام‌الدوله. سهام‌الدوله از مالکان ثروتمند تهران بود و رییس قراولان سلطنتی شناخته می‌شد. درجه‌ی نظامی نیز داشت و به او «امیر تومان» می‌گفتند. امیر تومان یعنی فرمانده‌ی ده هزار سرباز؛ چیزی نزدیک به سرلشکری اکنون.

دوراهی یخچال محله قلهک

سازه‌ها و رویدادهای تاریخی قلهک
یکی از جالب‌ترین بخش‌های تاریخی محله قلهک، گورستانی است که درون باغ سفارت انگلیس دیده می‌شود. این گورستان جایی برای یادآوری نام سربازانی است که در دو جنگ جهانی نخست و دوم در ایران کشته شدند. پیکری از آن سربازان درون گورستان خاک‌سپاری نشده است، تنها نام آن‌ها بر روی هشت کتیبه‌ی یادبود نوشته شده است. آن نام‌ها به چهار هزار تَن می‌رسد. همچنین سازه‌ی کوچک و زیبایی، با گنبدی فیروزه‌ای در میانه‌ی گورستان دیده می‌شود و دری قدیمی و چوبی نیز رو به باغ گشوده می‌شود.
از سال 1961 میلادی، در بخشی از باغ سفارت ساختمانی در اختیار «انجمن ایران‌شناسی بریتانیا» قرار گرفته است و دو مدرسه‌ی انگلیسی و آلمانی نیز در کنار آن ساخته شده است.
گرمابه‌ای در قلهک، از سازه‌های دیرینه‌ی آن محله است. آن گرمابه که تا چندی پیش به کار خود ادامه می‌داد، حافظ نام داشت و در خیابان جلالی قلهک ساخته شده بود. هر چند تاریخ ساخت این گرمابه چندان پیدا نیست، اما گمان می‌برند که دیرینگی هشتاد ساله دارد.
بنیان‌گذاری چند مدرسه در قلهک نیز سر به دهه‌های دور می‌زند. یکی از آن‌ها «دبیرستان جم» است که در سال 1308 خورشیدی آغاز به کار کرده است. جم، دومین دبیرستان شمیران شناخته می‌شود و از همان زمان ویژگی‌های آموزشی برجسته‌ای داشت. این دبیرستان در کوچه دِه (کوچه‌ی سجاد کنونی) ساخته شده است و اکنون به نام «دبیرستان فردوسی» به کار خود ادامه می‌دهد. در آغاز تنها 25 دانش‌آموز در آنجا درس می‌آموختند. سپس با گذشت زمان، شمار دانش‌آموزان بیشتر شد. مدرسه‌ی دیگر قلهک دخترانه است و به نام «شمیم» شناخته می‌شود. این نام یادبودی برای علی اصغر شمیم، استاد تاریخ و جغرافیای ایران (درگذشته به سال 1345 خورشیدی) است. شمیم در دبیرستان‌های تهران درس تاریخ به دانش‌آموزان می‌آموخت و چندین کتاب تاریخی نیز از او به یادگار مانده است.
در سال 1348 خورشیدی در قلهک سینمایی ساخته شد که «سیلورسیتی» نام داشت و اکنون سینما فرهنگ نامیده می‌شود. بانی این سینما مهدی میثاقیه (درگذشته به سال 1370) بود. میثاقیه تهیه‌کنندگی نزدیک به 50 فیلم سینمایی را در کارنامه‌ی خود داشت و استودیو میثاقیه را در سال 1338 بنیان‌گذاری کرده بود. او سپس‌تر سینما سیلورسیتی را به بهروز وثوقی فروخت. تا آنکه وثوقی نیز این سینمای مجهز را به بهای 7 میلیون تومان به وزارت فرهنگ واگذار کرد. پس از انقلاب سینما سیلورسیتی بازسازی شد و سینما فرهنگ نام گرفت.
یک بخش تاریخی قلهک به راه‌اندازی خط‌های تلفن در زمان قاجاریه بازمی‌گردد. خطی از شمیران به تهران کشیده شده بود که مرکز آن در قلهک جای داشت.
اما شاید مهم‌ترین رویداد تاریخی قلهک، پناهندگی مشروطه‌خواهان، پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی از سوی فرماندهان نظامی محمدعلی شاه قاجار بود. پناهندگان که در میانشان علی‌اکبر دهخدا و حسن تقی‌زاده نیز دیده می‌شدند، به باغ سفارت انگلیس گریختند. قزاق‌های محمدعلی شاه باغ را محاصره کردند و قصد به چنگ آوردن آن‌ها را داشتند. اما با دخالت سفیرکبیر انگلیس ناگزیر به بازگشت شدند. سرانجام تقی‌زاده و دهخدا و چند تَن دیگر از ایران خارج شدند و دورانی از تبعید را در اروپا گذراندند تا آنکه پس از برکناری محمدعلی شاه، به ایران بازگشتند.
محله قلهک امروزی، با شمار بسیاری از نشانه‌ها و یادهای تاریخی، در ناحیه‌ی 5 شهرداری تهران بخش‌بندی شده است. اکنون این محله آکنده از ساختمان‌های نوساز و بسیار مدرن است و آرامش محله دل‌خواهان بسیاری دارد. کوچه‌های باریک و قدیمی قلهک نیز یادآور گذشته ی دیرینه‌ی آن است.

* با بهره‌جویی از: گفت‌وگوی «همشهری آنلاین» با علی‌رضا زمانی درباره‌ی محله‌ی قلهک؛ «پایگاه اطلاع‌رسانی محلات شهر تهران؛ پام نیوز».