محله‌های تاریخی تهران (64)

گیشا؛ چهارسویی از بزرگراه‌ها

خبرنگار امرداد: سپینود جم
1399-12-09
16:00

در خردادماه 1356 خورشیدی کار ساخت بزرگراهی به نام داریوش بزرگ در شهر تهران پایان یافت و به بهره‌برداری رسید. این بزرگراه که اکنون بخشی از آن رسالت نام دارد، جاده‌ی آبعلی را به جاده‌ی کرج وصل می‌کرد و پیوندگاهی بود که انجام آن برای مدیریت شهری آن روز پایتخت اهمیت بسیار داشت. بخشی از اتوبان که اکنون بزرگراه حکیم نامیده می‌شود، از کنار زمین‌هایی خالی و بیابانی می‌گذشت که ساخت‌وسازی در آنجا انجام نگرفته بود و میدان تیر ارتش شناخته می‌شد.
زمین و تپه‌ماهورهای خشک و بیابانی‌ای که به آن اشاره کردیم، همان جایی است که اکنون برج میلاد دیده می‌شود. مرز شمالی آن پهنه را همان تپه‌ها مشخص می‌کردند. آن جایی هم که اکنون بزرگراه همت نامیده می‌شود، پایان زمین‌های آن گستره بود. با ساخت بزرگراه حکیم، مرزهای شمالی زمین‌ها کوتاه‌تر شد.
زمین‌های آنجا که به آن «پلاک 74» می‌گفتند، وقف آستان قدس بود و پیدا بود که به همین سبب از ساخت‌وساز به دور مانده بود و جز بیابانی بی‌بَر چیز دیگری دیده نمی‌شد. تا آنکه رضاشاه زمین‌های پیرامون تهران، و نیز زمین‌های پایین تپه را خالصه کرد.
در دوره‌ی قاجار، در آن گستره باغ بسیار بزرگی به نام خُوَردین دیده می‌شد که همه‌ی بخش‌های شهرک غرب، گیشا و سعادت‌آباد کنونی را دربرمی‌گرفت. باغ خوردین در شمار املاک خالصه‌ای درآمد که به دولت تعلق گرفته بود. در همان دوره‌ی رضاشاه، بخشی از زمین‌ها را که سپس‌تر در آنجا محله‌ی کنونی گیشا شکل گرفت، محمود بَدِر، وزیر دارایی و اقتصاددان آن زمان، خریداری کرد.
در دهه‌ی سی خورشیدی دو شریک تجاری به نام‌های شاپوریان و کی‌نژاد شرکتی را برای انجام کارهای عمرانی و ساختمانی بنیان‌گذاری کردند. آن دو برای شرکت خود نام «کِی شا» (کیشا) را برگزیدند. این نام، ترکیبی از حروف نخست نام خانوادگی خود آن‌ها بود. بنیان‌گذاران شرکت کیشا در سال 1330 خورشیدی زمین‌های خالی پایین بزرگراه را که به تملک ارتش درآمد بود، خریدند و قصد داشتند در آنجا برای کارکنان راه‌آهن خانه‌سازی کنند. این کار چند سال پس از آن انجام شد.

شکل‌گیری محله‌ی گیشا
در سال 1334، کی‌نژاد و شاپوریان زمین‌ها را با بخش‌بندی سیصد متری به کارمندان راه‌آهن و شماری دیگر از خواستاران، فروختند. مجموعه آپارتمان‌ها و سازه‌های پیرامون آن را هم به نام شرکت خود، کیشا نامیدند. کیشا همان جایی است که اکنون به نام محله‌ی «گیشا» می شناسیم و در شمال باختری شهر تهران جای دارد. این که چرا نام کیشا در زبان مردم به گیشا تبدیل شد؟ روشن نیست. پس از چندی، کی‌نژاد سهم شاپوریان را خریداری کرد و تنها سهام‌دار آن گستره شد.
اما کار شرکت کیشا به ساخت آپارتمان محدود نشد. آن‌ها خیابان‌کشی و جدول‌بندی‌ها را هم انجام دادند و با الگوبرداری از شماره‌گذاری خیابان‌های منهتن در شهر نیویورک، خیابان‌هایی شکل دادند که شمار آن‌ها به 41 خیابان می‌رسید. در خاور گیشا خیابان‌های زوج و در باختر آن خیابان‌های فرد شماره‌گذاری شدند. بدین گونه در ساخت سازه‌هایی که اندکی پس از آن محله‌ای مدرن و نوآورانه شد، دقت بسیاری انجام گرفت. برای برآوردن آب آشامیدنی محله نیز کارهای بایسته‌ای انجام گرفت و سپس با کمک اداره‌ی آب و برق شهر تهران، خدمات‌رسانی به این بخش نوساز آغاز شد. افزون‌بر اینکه بلواری سی‌متری نیز در سرتاسر خیابان شیب‌دار گیشا ساخته شد و آن‌را «بلوار صلح» نامیدند. این محله‌ی نوپا به زودی دل‌خواه تهرانی‌ها شد و شمار ساکنان آن افزایش چشمگیری یافت. نخستین سیستم فاضلاب شهری تهران با تصفیه‌خانه‌ای جداگانه نیز در محله‌ی گیشا ساخته شد. این را نیز بگوییم که نخستین ساکنان محله گیشا در آغاز دهه‌ی چهل و پس از ساختمان‌سازی‌ها، نزدیک به سی خانوار از کارمندان دولت بودند.
یک رویداد ورزشی در رونق افزون‌تر محله‌ی گیشا نقش بسیاری داشت. آن رویداد به میزبانی تهران برای برگزاری هفتمین دوره‌ی بازی‌های آسیایی بازمی‌گشت. این بازی‌ها از 10 تا 25 شهریورماه 1353 به درازا انجامید. در این زمان برای میزبانی بهتر ایران از ورزشکاران آسیایی، در شهر تهران دگرگونی‌هایی پدید آمد. یکی از آن تغییرات ساخت پُل گیشا بود. این پُل راه دست‌یابی ورزشکاران و تماشاگران را به مجموعه ورزشی آزادی (آریامهر پیشین) بسیار آسان می‌کرد. از این‌رو، شهرداری تهران ساخت پُل گیشا را به شرکتی بلژیکی سپرد و آن‌ها با سازه‌های فلزی پیچ و مهره‌ای پُلی را ساختند که قطعات آن را می‌شد تعویض کرد. این کار، نوآوریی در ساخت سازه به شمار می‌رفت. پیش از آغاز بازی‌ها، ساخت پُل به پایان رسید و بدین‌گونه دسترسی به محله‌ی گیشا نیز بسیار آسان‌تر شد.
در سال‌های کنونی شهرداری تهران محله گیشا را «کوی نصر» نامیده و ساخت خانه‌های مسکونی و سازه‌های تجاری در آن افزونی بی‌حد و اندازه‌ای یافته است. اما پیش از آن، در سال 1356، در خیابان پانزدهم گیشا بر روی کانال آب، پاساژی مدرن ساخته شده بود که اکنون به نام بازارچه علی به کار خود ادامه می‌دهد. گالری‌ای برای فروش عطر و ادکلن نیز از دیرباز در محله گیشا وجود داشت.
در سال 1344 خورشیدی کسی به نام محمود پاک‌نژاد سومین مدرسه‌ی دانش‌آموزان ناشنوا را در محله‌ی گیشا ساخت. این مدرسه که «مجتمع آموزشی ناشنوایان نیمروز» نام دارد و تا هم‌اکنون سرگرم کارهای آموزشی خود است، در آغاز در محله‌ی یوسف‌آباد بود و پس از چند سال ساختمان آن در خیابان 17 غربی گیشا ساخته شد و کارهای خود را ادامه داد. زمینی که مدرسه ناشنوایان و چند مدرسه‌ی پیرامونش در آنجا ساخته شده است، از آنِ کارآفرینی به نام حبیب القانیان بود. او زمین‌ها را برای ساخت مدرسه وقف کرده بود.
مدرسه ناشنوایان نیمروز روش نوینی در آموزش ناشنوایان به کار بُرد که در زمان خود نوآورانه دانسته می‌شد. نخستین دانش‌آموزی که در این آموزشگاه نام‌نویسی کرد نوآموزی به نام عباس کاشانی بود. هم زمان با او، دانش‌آموزی دیگر به نام کیومرث گیتی در مدرسه‌ی نیمروز گیشا سرگرم آموختن درس‌ها شد. او اکنون از مربیان ناشنوایان است.
خانه‌ی شماری از ناموران فرهنگی در محله‌ی گیشا بوده است. یکی از آن‌ها سهراب سپهری بود. او در خیابان بیست و چهارم، پلاک 25 گیشا در ساختمانی دو اشکوبه زندگی می‌کرد. اتاق او در اشکوب دوم جای داشت. این خانه اکنون روبه ویرانی است.
دیگر ساکن نامدار محله‌ی گیشا استاد جلیل شهناز، موسیقی‌دان و نوازنده‌ی یگانه‌ی ساز تار بود. او در 92 سالگی در سال 1392 درگذشت. کوروش یغمایی، نوازنده و خواننده‌ی نام‌آور موسیقی راک و فریبرز لاچینی، موسیقی‌دان و آهنگساز نیز در محله‌ی گیشا زندگی می‌کنند. یکی دیگر از ساکنان پُرآوازه‌ی محله‌ی گیشا، سوسن، خواننده‌ی مردمی سال‌های پیش از انقلاب بود.
گستره‌ای که محله گیشا را شکل می‌دهد از شمال به بزرگراه حکیم، از جنوب به بزرگراه جلال آل‌احمد، از خاور به بزرگراه پارک وی و از باختر به بزرگراه فضل الله نوری محدود شده است. بدین‌گونه این محله در چنبره‌ی بزرگراه‌ها قرار گرفته است. از پارک زیبای «گفت‌وگو» نیز باید یاد کرد که در سال 1382 در بخش خاوری گیشا ساخته شد و دربردارنده‌ی باغ‌های سه‌گانه‌ی ایرانی، انگلیسی و ایتالیایی و سازه‌های دیگر است.
گیشا محله‌ای زیبا و مدرن دانسته می‌شود. بافت مسکونی آن در کنار بافت تجاری و فروشگاه‌های پُرشمار جای دارد. افزون‌بر آنکه مانند بسیاری دیگر از محله‌های تهران، سازه‌های کهنه در کنار سازه‌های نوساز قرار گرفته‌اند.

* با بهره‌جویی از: تارنمای «بهسازه» و «ویکی پدیا».