محله‌های تاریخی تهران (67)

نازی‌آباد؛ رد پای آلمانی‌ها!

خبرنگار امرداد: سپینود جم
1399-12-12
16:04

در آغاز دهه‌ی سی خورشیدی، زمانی که محله‌ی «نازی‌آباد» شکل گرفت، نام آن شگفتی بسیاری را برانگیخت. هنوز هم شاید از خود بپرسیم چرا آنجا را نازی‌آباد نامیده‌اند؟ نازی‌آباد محله‌ای نوساز بود که پیوستگی‌ای با تاریخ چند سده‌ای تهران نداشت. دستِ‌کم آن اندازه در تاریخ این شهر اهمیت نداشت که نام آن با دیگر محله‌های دیرینه‌ی پایتخت همراه شود. هر چه بود اشاره‌های تاریخی پراکنده‌ای بود که از برخی رویدادهای یکی دو سده پیش خبر می‌داد و نشانه‌ای بود تا بدانیم نازی‌آباد پیش از شکل‌گیری، چگونه جایی بوده است و زمین‌های آن را چه کسانی در اختیار داشته‌اند.
در دهه‌ی بیست خورشیدی شمار آلمانی‌هایی که در تهران سرگرم کار بودند، فراوان بود. دولت رایش سوم با ایرانِ دوره‌ی رضاشاه چندین پیمان‌نامه‌ی اقتصادی و سیاسی بسته بود و مهندسان و طراحان آلمانی بسیاری سرگرم ساخت‌وساز بناهای تهران بودند. برخی از آن‌ها کسانی بودند که وابستگی به حزب نازی و صدراعظم خود، هیتلر، داشتند. از این‌رو، تهرانی‌ها همه‌ی آلمانی‌ها را نازی می‌نامیدند و به این نام می‌شناختند. زمانی که آلمانی‌ها سرگرم ساخت تاسیسات راه آهن سراسری ایران در جنگ جهانی دوم بودند، در جایی که اکنون محله‌ی نازی‌آباد دیده می‌شود، ساختمان‌هایی برای سکونت خود بنا کردند. این گستره را از آن‌رو انتخاب کرده بودند تا نزدیک به ایستگاه راه آهن تهران باشد. ساختمان آلمانی‌ها را چهارصد دستگاه می‌نامیدند. چهارصد دستگاه میان دو محله‌ی نازی‌آباد و یاخچی‌آباد قرار دارد و آن را نباید با محله‌ی چهارصد دستگاه خیابان پیروزی اشتباه کرد. به هرروی، در دهه‌ی سی که محله‌ی نازی‌آباد ساخته شد، هنوز یاد آلمانی‌ها و ساختمان‌هایشان در ذهن‌ها زنده بود و از این‌رو محله را نازی‌آباد نام‌گذاری کردند. البته این تنها یک روایت برای نام‌گذاری نازی‌آباد است. درباره‌ی نام محله سخن‌های دیگری هم گفته شده است.
بازگفت دیگر به یکی از همسران ناصرالدین شاه قاجار بازمی‌گردد. می‌گویند او نازخاتون نام داشت و شاه قاجار زمین‌های محله‌ی کنونی نازی‌آباد را به نام او کرده بود و نازخاتون از درآمد زمین‌ها و کار کشاورزان آنجا سود می‌بُرد. از این‌رو با ساخت محله، نام آن نیز نازی‌آباد گذاشته شد تا یادآور مالک نخستین زمین‌ها، نازخاتون، باشد.
برخی نیز نشانه‌های تاریخی را کنار می‌زنند و می‌گویند نازی‌آباد کنونی، زمانی که سازه‌ای در آن بنا نشده بود و جای‌جای آن پوشیده از باغ و‌ درخت بود، زیستگاه پرنده‌ای به نام نازی بوده است. نازی پرنده‌ای پُرجنب و جوش از راسته‌ی گنجشک‌سانان الیکایی است. پس نام نازی‌آباد ریشه در نام این پرنده دارد.
اینکه کدام یک از آن روایت‌ها درست است؟ پیدا نیست. هرچه هست این محله از آغاز نازی‌آباد نامیده شده است و اکنون نیز به همین نام شناخته می‌شود.

شکل‌گیری محله‌ی نازی‌آباد
نشانه‌ی تاریخی نازی‌آباد پیش از ساخت آن به شکل محله، اندک است. یک سخن همان است که پیش‌تر گفتیم و مالک زمین‌های این بخشِ بیرونی پایتخت را نازخاتون می‌دانند و می‌گویند که آنجا را نازآباد می‌نامیدند و در شمار املاک خالصه‌ی ناصرالدین شاه بود که او به یکی از همسرانش، نازخاتون، واگذار کرده بود.
یک نشانه‌ی تاریخی دیگر به امینه اقدس، همسر سوگلی ناصرالدین شاه، بازمی‌گردد و می‌گویند که او در سال 1308 مهی در عمارت نازآباد (نازی‌آباد کنونی) مهمانی باشکوهی برگزار کرد و میزبان شمار بسیاری از بانوان دربار و ایل قاجار بود. حتا گفته‌اند که امینه اقدس در آنجا املاک و زمین‌هایی داشت. پس او را نیز باید یکی از مالکان نازی‌آباد دانست. حتا گفته‌اند که ناصرالدین شاه آن گستره را نه به نازخاتون، بلکه به امینه اقدس بخشیده بود. نمی‌دانیم کدام یک از این دو سخن، درست‌تر است.
از علی خان امین‌الدوله، صدراعظم مظفرالدین شاه و از مردان روشن‌اندیش آن روزگار، نیز نام آورده‌اند و او را از مالکان نازی‌آباد برشمرده‌اند. گویا پس از درگذشت امین‌الدوله، زمین‌ها به برادرش میرزا محمدخان رسیده بود.
به هرروی، در آغاز دهه‌ی سی خورشیدی، دولت دکتر مصدق زمین‌ها و ساختمان‌های نازی‌آباد را در اختیار بانک ساختمانی گذاشت و آن‌ها محله‌ای را طراحی کردند که زمین‌های آن به 2800 قطعه بخش‌بندی شده بود و متری 30 ریال به خواهندگان واگذار می‌شد. دو حلقه چاه نیز در آنجا کنده شد تا آب مورد نیاز ساکنان نازی‌آباد برآورده شود. کوچه‌ها و خیابان‌های نازی‌آباد برپایه‌ی طراحی مدرن شهری ساخته شد و بانک ساختمانی در ساخت خانه‌ها به مردم یاری می‌رساند. بیش از هفتاد میدان نیز در خیابان‌کشی‌ها ساخته شد. بدین‌گونه محله‌ای در جنوب تهران بنا شد که اکنون از پُرجمعیت‌ترین محله‌های پایتخت است. بخشی از ساخت و سازهای نازی‌آباد پس از کودتای 28 امرداد 1332 خورشیدی، انجام گرفت. طراح و سازنده‌ی آن نیز مهندس علیاکبر معین‌فر بود.
در دهه‌ی چهل، در زمان نخست‌وزیری دکتر علی امینی، سیل ویرانگری بخش‌هایی از تهران را درنوردید. نازی‌آباد نیز از آسیب سیل در امان نماند. نخست‌وزیر کمک‌رسانی به سیل‌زدگان را به جمعیت شیر و خورشید ایران سپرد و آن‌ها با کمک ارتش هزار خانه برای ساکنان بی‌خانمان شده‌ی محله‌ی نازی‌آباد ساختند. این کار با حسابی که دولت دکتر امینی در بانک رهنی باز کرده بود، انجام گرفت.
یکی از سازه‌های دیرینه‌ی نازی‌آباد انبار نفت آن است. این بنا در دهه‌ی سی ساخته شد و در همه‌ی این سال‌ها نقش مهمی در پخش فراورده‌های نفتی در محله‌های تهران داشته است. دفتر ملاحظات بازرسی انبار نفت نازی‌آباد در نظم و ترتیب چنان بود که چند سال پیش در اختیار موزه‌ی نفت گذاشته شد تا امکان دیدن آن برای همگان فراهم شود و یادگاری از کوشش‌های شرکت ملی نفت ایران باشد.
دو سینما نیز در محله‌ی نازی‌آباد ساخته شده بود. یکی سینما شهلا نام داشت و بانی آن حسین بهمنش بود. در سال 1355 فروش این سینما به بیش از 97 میلیون ریال رسیده بود. این سینما که گنجایش 4200 تماشاگر داشت، اکنون بسته است. دیگری سینما شرق بود که جمشید شیبانی آن را در دی‌ماه 1345 بنیان گذاشت. این سینما در رویدادهای انقلاب به آتش کشیده شد.
اکنون نازی‌آباد محله‌ای پُرتراکم در منطقه‌ی 16 شهرداری است و شمار ساکنانش را بیش از 300 هزار تَن برآورد کرده‌اند. مراکز خرید آن بازار بهمن و دو بازار دیگری است که بازارهای اول و دوم نامیده می‌شوند. ساختمان سیلوی نازی‌آباد نیز آوازه‌ی بسیاری دارد و ساخت آن 3 سال به درازا انجامیده است.
بخش خاوری خیابان رجایی نازی‌آباد به سبب نزدیکی به خط راه‌آهن ارزان‌ترین خانه‌ها را در خود جای داده است و میدان دردشت محله، گران‌ترین سازه‌های مسکونی را دارد.
گستره‌ای که محله‌ی نازی‌آباد را دربرمی‌گیرد از شمال به میدان راه‌آهن، از جنوب به کمربندی آزادگان، از خاور به خیابان فداییان اسلام (خیابان رزم‌آرا پیشین) و از باختر به میدان بهمن (میدان کشتارگاه) راه می‌یابد.

* با بهره‌جویی از: کتاب «تهران» نوشته‌ی ناصر تکمیل همایون (1391- دفتر پژوهش‌های فرهنگی)؛ تارنمای «همشهری آنلاین» و «ویکی پدیا».