محله‌های تاریخی تهران (75)

چهارصد دستگاه؛ همانندسازی در طراحی خانه‌ها

خبرنگار امرداد: سپینود جم
1399-12-23
16:00

در شمال محله‌ای که «چهارصد دستگاه» نامیده می‌شود، خیابان پیروزی کشیده شده است. این خیابان طولانی در دهه‌های پیش فرح‌آباد نامیده می‌شد. فرح‌آباد نام محله‌ای هم هست که جنوب آن به بزرگراه افسریه و قصرفیروزه راه دارد. در پایین‌دست خیابان پیروزی چند محله دیده می‌شود، یکی از آن‌ها چهارصد دستگاه است که در دهه‌ی بیست خورشیدی ساخته شد و شکل گرفت. این محله از جنوب به دولاب، از خاور به محله‌ی سلیمانیه و از باختر به خیابان و محله‌ی دیگری به‌نام شکوفه محدود می‌شود.‌
تاریخچه‌ی ساخت و برآمدن محله‌ی چهارصد دستگاه از زمانی آغاز می‌شود که بانک رهنی ایران در دی‌ماه 1317 خورشیدی بنیان‌گذاری شد. دولت در آن زمان با سرمایه‌ای دویست میلیون تومانی و با کمک وزارت دارایی، بانک رهنی را بنیان گذاشت. کار این بانک ساخت مسکن‌های ارزان قیمت اما کارآمد و استوار برای مردم بود. یک سال پس از آن، بانک رهنی کار خود را آغاز کرد. از نخستین پروژه‌هایی که بانک در دست گرفت و به انجام رساند، ساخت چهارصد دستگاه آپارتمان هم شکل با معماری زیبا و دل‌پسند در خیابان فرح‌آباد (خیابان پیروزی) بود. این کار در بازه‌ی زمانی 1323 تا 1325 خورشیدی آغاز شد و در زمان نخست‌وزیری احمد قوام پایان گرفت. به سبب شمارگان ساختمان‌ها، محله را نیز چهارصد دستگاه نام‌گذاری کردند.
طراح ساختمان‌ها یکی از مهندسان ایرانی به نام علی‌اکبر صادق بود. او که درس خوانده‌ی معماری در آکادمی هنرهای زیبای بروکسل در کشور بلژیک بود، در بازگشت به ایران طرحی را به دولت پیشنهاد کرد که برپایه‌ی آن سازه‌هایی ارزان‌بها ساخته می‌شد. آن ساختمان‌ها الگوبرداری از سازه‌های مسکونی اروپا بود. همه‌ی ساختمان‌ها یک شکل و برپایه‌ی عناصر معماری ایرانی ساخته می‌شدند. بدین‌گونه که هر دستگاه ایوان، حیاط و بهارخواب داشت. طرح او از سوی دولت پذیرفته شد و از آن پس الگویی برای خانه‌سازی در تهران و شهرهای بزرگ کشور شد.
پس از ساخته‌شدن چهارصد دستگاه ساختمان یک و دو اشکوبه در فرح‌آباد، دولت در آغاز تصمیم گرفت که ساختمان‌ها را در اختیار خانواده‌ی کارکنان و مهندسان آلمانی‌ای بگذارد که در ایران سرگرم ساخت و مونتاژ هواپیماهای جنگی در صنایع دفاعی ایران بودند، اما با پایان گرفتن جنگ جهانی دوم و شرایطی که برای کشور آلمان پیش آمد، مستشاران آلمانی‌ها از ایران رفتند. در این زمان دولت بر آن شد که چهارصد دستگاه ساخته شده را در اختیار فرهنگیان و خانواده‌هایشان بگذارد. افزون‌بر بهای کم و بیش مناسب ساختمان‌ها، وام‌هایی نیز به خریداران داده شد. نکته‌ی درخور توجه آن است که تنها کارمندانی که بیش‌تر از دو فرزند داشتند می‌توانستند خریدار آپارتمان‌های چهارصد دستگاه باشند.
ساختمان‌های چهارصد دستگاه هر کدام دو واحد جداگانه (دوبلکس)، در یک یا دو اشکوب، بودند. اکنون بیش‌تر آن‌ها از میان رفته‌اند و تبدیل به خانه‌های نوساز شده‌اند. با این همه دو آپارتمان از چهارصد دستگاه آن، هنوز هم در کوچه‌ی ستاره به‌جا مانده است و یادگاری است از روزها و سال‌هایی که محله‌ی چهارصد دستگاه با طراحی و ساخت آپارتمان‌های همانند بنیان نهاده شد. آن دو دستگاه در اسفندماه 1384 خورشیدی، در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌اند.
پیداست که با ساخت آپارتمان‌ها، محله نیز اندک اندک شکل گرفت. در آغاز سیم خارداری محله را از بیابان‌های پیرامونش جدا می‌کرد. بیست مغازه نیز در آنجا سرگرم کار شدند. چون ساکنان آپارتمان‌ها کارکنان وزارتخانه‌ی فرهنگ بودند، بافت محله فرهنگی بود. در سال‌های آغازین دهه‌ی پنجاه نیز پارک و بوستانی در محله‌ی چهارصد دستگاه ساخته شد.
از ویژگی‌های محله چهارصد دستگاه پرورش ورزشکاران، به‌ویژه فوتبالیست‌هایی بود که سپس‌تر از ستارگان فوتبال ایران شدند؛ کسانی مانند حسن حبیبی، همایون شاهرخی، اصغر شرفی، فرامرز ظلی، مهدی لواسانی، جعفر کاشانی که هر کدام از بزرگان و پیشکسوتان فوتبال ایران دانسته می‌شوند، در زمین فوتبال محله‌ی چهارصد دستگاه بازی‌های خود را آغاز کردند و به شهرت رسیدند. این زمین در کنار دو قطعه باغ محله بود. این باغ بیش از 80 متر درازا داشت و 40 متر پهنا. در سال 1347 نیز یک دوره مسابقه فوتبال در محله‌ی چهارصد دستگاه به کوشش حسن حبیبی برگزار شد و تیم‌های محله‌های دیگر تهران در آن شرکت کردند.
جدای از ورزشکاران، یکی از نام‌دارترین ساکنان محله‌ی چهارصد دستگاه استاد ادبیات ایران دکتر محمد معین، فراهم آورنده‌ی فرهنگ واژگانی و ماندگار معین بوده است. خانه‌ی او در خیابان بسطامی، کوچه‌ی فردوس است. دکتر معین در آذرماه 1345 سکته کرد و پنج سال پایانی زندگی را در حالت اغما و بیهوشی بسر بُرد تا آنکه در 13 تیر 1350 خورشیدی، چشم از جهان فروبست. در سال 1380 خانواده‌ی استاد خانه‌ی او در محله‌ی چهارصد دستگاه را در اختیار شهرداری تهران گذاشتند تا از آن موزه‌ای از یادبودهای دکتر معین ساخته شود. اما دگرگونی کاربری خانه و سپردن آن از سوی شهرداری به مرکزی فرهنگی، سبب رنجش و ناخرسندی خانواده‌ی دکتر معین شد.
در آذرماه 1398 خورشیدی، شهرداری منطقه 14 تهران در کاری شگفت‌آور نام محله‌ی چهارصد دستگاه را به «میدان مشاهیر» دگرگون کرد. به این بهانه که چون بافت محله فرهنگی است، تندیس‌هایی از «مشاهیر» ایران در آنجا نصب خواهد شد. نخستین تندیسی هم که کار گذاشته شد، چهره‌ی دکتر معین بود. اما آنچه شهرداری پایتخت از یاد بُرده بود هویت‌بخشی نام‌هاست. هر نام یادآور گذشته‌ای تاریخی است و خبر از سرگذشتی می‌دهد که با تاریخ و پیشینه‌ی محله و شهر پیوند دارد. نام‌ها چیزی نیستند که به دل‌خواه و از سرِ تصمیم‌های آنی تغییر داده شوند.

محله‌های نیکنام و صد دستگاه
ساخت بزرگراه امام علی در سال 1392 محله‌ی چهارصد دستگاه را دوبخشی کرد. یک بخش همان چهارصد دستگاه است و بخش دیگر محله‌ی نیکنام.
محله‌ی نیکنام در سال‌هایی که چهارصد دستگاه شکل می‌گرفت، زمین‌هایی برای کِشت و کار بود و در نزدیکی آن آسیابی کهن وجود داشت. اکنون به‌جای آسیاب که از میان رفته است، میدانی به نام سرآسیاب دیده می‌شود. راه خاکی آنجا نیز با ساخت بلواری در سال 1345 خورشیدی، آسفالت شد و نیکنام نام گرفت؛ از آن‌رو که در آنجا گل‌فروشی‌ای به همین نام وجود داشت.
نیکنام همواره بخشی از محله‌ی چهارصد دستگاه بوده است، اما همان‌گونه که اشاره شد، با ساخت بزرگراه اکنون محله‌ای جداگانه به‌شمار می‌رود.
از محله‌ی دیگر فرح‌آباد نیز باید یاد کرد که فاصله‌ی اندکی با محله‌های نیکنام و چهارصد دستگاه دارد. آنجا را محله‌ی صد دستگاه می‌نامند. در زمان پهلوی دوم و در سال‌هایی پس از ساخته شدن آپارتمان‌های چهارصد دستگاه، نمونه‌های دیگری در صد آپارتمان ساخته شد و به همین سبب نام محله را صد دستگاه گذاشتند. آن خانه‌ها نیز در اختیار آموزگاران و کارکنان آموزش و پرورش گذاشته شد.
نخستین خیابانی که در این محله شکل گرفت شاهین نام داشت و اکنون خیابان ارجمندی‌راد نامیده می‌شود. این خیابان در سال 1346 آسفالت شد. چهار سال پیش از آن نیز لوله‌کشی آب محله انجام گرفت.
محله‌ی صد دستگاه از شمال به خیابان پیروزی، از جنوب به خیابان داودآبادی، از باختر به خیابان دهم فروردین و از خاور به خیابان نبرد می‌رسد. نبرد را در دهه‌های گذشته خیابان کوکاکولا می‌نامیدند، از آن‌رو که در برخوردگاه (:تقاطع) این خیابان با خیابان فرح‌آباد کارخانه‌ی نوشابه کوکاکولا تاسیس شده بود. با ساخته شدن ساختمان‌های صددستگاه، خیابان کوکاکولا نیز رونق گرفت.

* با بهره‌جویی از: تارنماهای «همشهری آنلاین»؛ «راهنمای محل»؛ «پارسینه»؛ «ویکی جو»؛ «جاده»؛ کتاب «آمدیم خانه نبودید» نوشته‌ی نسرین ظهیری (1395) و جستار محمدرضا نصیری در روزنامه‌ی «همشهری» درباره‌ی فوتبالیست‌های محله‌ی چهارصد دستگاه.