دکتر ابولفضل خطیبی در نشست شاهنامه:

شاهنامه مظهر آزادی است

شیرین غفارخانی
1397-03-01
00:00

صد و چهل و سومین نشست یکشنبه‌های انسان‌شناسی و فرهنگ روز یکشنبه سی‌ام اردیبهشت ماه 1397 برگزار شد . در این نشست به مناسبت بزرگداشت روز فردوسی نخست فیلم مستند شاهنامه‌خوانی در ایل قشقایی به نمایش درآمد و در ادامه دکتر ابولفضل خطیبی پژوهشگر شاهنامه و ادبیات فارسی و عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی به سخنرانی پرداخت.

دکتر ابوالفضل خطیبی ابتدا در مورد اهمیت فیلم مستند گفت: فیلم مستند مثل یک مرجعی برای محققان و پژوهشگران هست . وی با اشاره به این که قشقایی‌ها ترک زبان هستند اما در این فیلم نشان داده شده که به آن‌ها شاهنامه عشق می وزرند . این در حالی است که برخی از پانترک ها برداشت‌های نادرستی از شاهنامه دارند و تصور می‌کنند که شاهنامه دشمن ترک هست . اما باید بگوییم که در شاهنامه ، ترک یعنی تورانی و مردم آذربایجان زبانشان ترکی است و نژادشان ترک نیست . وی در توضیح این مطلب افزود که نژاد خالص مانند زبان خالص افسانه ای بیش نیست . به عنوان مثال همسر بنده ترک هست و خودم اهل گرمسار هستم .
وی با اشاره به فیلم مستند شاهنامه‌خوانی در ایل قشقایی افزود که اقوام مختلف صدها و هزاران سال ورای زبان‌ها و نژادها در کنار یکدیگر زندگی کرده‌اند.
عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی با یادآور اهمیت شاهنامه در دربار صفویان و عثمانیان گفت در دربار عثمانی عبدالقادر بغدادی کتاب فرهنگنامه فارسی به ترکی شاهنامه نوشته است. آیا عثمانی‌ها عقلشان نمی‌رسیده که ببینند در شاهنامه از ترکان به بدی یاد شده ؟
ایشان می افزاید پیش ازعثمانیان نیز شاهنامه نزد سلجوقیان در ترکیه ارج و قرب فراوان داشته و برخی از سلاجقه روم نام‌های کیکاووس و کیخسرو بر خود می نهادند. ایشان معتقد هست تقابل ترک و فارس محصول دوران جدید هست و در گذشته چنین نبوده .
خطیبی با انتقاد از برخی برنامه های صدا و سیما می گوید : جای تعجب هست که برخی در شاهنامه آثار نژادپرستی کشف می‌کنند در حالیکه بنده 25 سال بر روی شاهنامه کار کرده ام و نتوانستم در شاهنامه نژادپرستی ببینم .
وی با اشاره به بیت هنز نزد ایرانیان است و بس ادامه می‌دهد امروزه در میان محققان کسی نمی پذیرد که کسی یک بیت رو از بافت خودش جدا کنند و و آن را علم کنند و بگویند ایرانی ها نژاد پرست بودند .
سخنران جلسه در انتقاد به برداشت‌های نژاد پرستانه از شاهنامه می‌گوید در کجا دیده اید که بر اساس شاهنامه کارهایی که فاشیست ها و نازی ها کرده اند و یا کارهایی که امروزه امثال داعش و طالبان می‌کنند انجام داده باشد ؟
سخنران جلسه در ادامه می‌گوید من طی سفرهایی که اخیراه به شهرهای مختلف داشته‌ام متوجه شدم توجه به شاهنامه افزایش پیدا کرده و این گرایش را هم ما و هم دولتیان باید به فال نیک بگیریم چرا که شاهنامه مظهر آزادی است .
پس از آن دکتر خطیبی به تفاوت هایی که میان نقالان و شاهنامه خوانان هست اشاره کرد و برخی از تفاوت هایی که در متن طومارهای قدیمی و سنتی با اصل شاهنامه وجود دارد را بر شمرد و در ارتباط با داستان رستم و سهراب گفت در اصل شاهنامه اصلا نوشدارویی وجود ندارد . پیش از آن که پیک رستم برای یافتن نوشدارو حرکت کند سهراب می میرد و عبارت نوشدارو پس از مرگ سهراب فقط در طومار برخی از نقالان آمده است .
پس از سخنرانی دکتر خطیبی پنل جلسه با حضور دکتر ناصر فکوهی مدیر موسسه انسان شناسی و فرهنگ و دکتر ابولفضل خطیبی شاهنامه پژوه و عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی و پوریا خلیلی کارگردان مستند شاهنامه خوانی در ایل قشقایی برگزار شد . ابتدا پوریا خلیلی در مورد تاریخ ایل قشقایی و تاثیرات فرهنگی شاهنامه در ذهن و زبان مردم قشقایی سخنرانی کرد .
وی در این سخنرانی به مراحل سه گانه تاریخی ایل قشقایی اشاره کرد و گفت در هر مرحله پیرو تغیر و تحولات ساختاری و اجتماعی ایل قشقایی و پس از الحاق گروه جدیدی از تیره ها و طوایف پراکنده از جمله اقوام غیر ترک زبان فرهنگ مردم قشقایی تغیر می کرده و و رواج سنت شاهنامه خوانی در ایل قشقایی نتیجه همین تغیرات اجتماعی در مرحله سوم تاریخ ایل قشقایی است که مقارن با حکومت قاجار است.
وی در ادامه افزود قدیمی ترین شاهامه خوانی که در ایل قشقایی شناخته شده سید غلامحسین شیخ هابیلی عموی پدر ماذون قشقایی شاعر بلند آوازه قشقایی است که در سال 1210 ه ق از ایل کهگیلویه به ایل قشقایی می رود و در دربار جانی خان رئیس ایل قشقایی به کارهای منشی‌گری و دفتری می پردازد و در کنار کارهای خود شاهنامه‌خوانی هم می‌کند . پس از او نیز ماذون قشقایی در دربار محمد قلی ایلخان مقتدر قشقایی به محمد ابراهیم شاهنامه خوان شهرت داشته .
کارگردان مستند شاهنامه‌خوانی قشقایی به روایت های مستند تاریخی در مورد شاهنامه داوری که به سفارش محمد قلی خان قشقایی نوشته شده اشاره می کند و در پایان می افزاید قشقایی ها در جنگ با انگلیس ها 700 شهید دلاور تقدیم خاک وطن کردند و در این جنگ اکثر فرماندهان قشقایی مانند جهانگیر خان ، قباد خان ، سهراب خان و داراب خان اسامی شاهنامه‌ای دارند .
پس از آن دکتر ناصر فکوهی به سخنرانی پرداخت و گفت مسائل شاهنامه و شاهنامه خوانی و مسائل قومی یک بحث تخصصی هست و نیازمند بحث و گقتگوی کارشناسان و متخصصان هست و ما همیشه سعی کرده ایدم از نظرات این متخصصان استفاده بکنیم . وی با اشاره به بخش اول سخنان دکتر خطیبی گفت از نظر علمی اساسا چیزی به نام نژاد پذیرفته نیست .
مدیر سایت انسان شناسی و فرهنگ در ارتباط با سخنان کارگردان فیلم لاتاری در تلویزیون در ارتباط با شاهنامه گفت من چندی پیش در ارتباط این فیلم مقاله ای نوشتم با عنوان فیملمفارسی با مایه نژاد پرستی دلیل نوشتن این مقاله این بود که در تلویزیون برنامه ای نشان داده شده بود که زمینه ساز برخی شورش ها دراهواز شده بود علاوه بر آن در قسمتی از فیلم لاتاری یک دوربین مخفی وجود دارد که محتوای آن کاملا نژادپرستانه بود . و به همین دلیل دوستان من در اهواز از من خواستند که در این مورد چیزی بنویسم .
من ابتدای آن مقاله نوشته بودم که اساسا فیلمفارسی ارزش این که چیزی در مورد آن نوشته بشود ندارد .
مدیر پنل صد و چهل و سومین نشست انسان‌شناسی و فرهنگ با اشاره به فعالیت خودش در فرهنگستان زبان و ادب فارسی افزود تعداد بسیاری از واژگان مدرن جامعه شناسی رو بر اساس شاهنامه ساختیم .
وی با اشاره به سواستفاده‌هایی که اخیرا در مورد مسائل فرهنگی شده اظهار تاسف کرد که متاسفانه کسانی که هیچ اطلاع درستی ندارند به تنش های قومیتی دامن می زنند . این در حالی است که نژاد هیچ مبنای علمی و بیولوژیک درستی ندارد. این که یک عده‌ای خودشون رو متعلق به یک نژاد می‌دانند بیشتر بر مبنای یک تعلق فرهنگی هست.
وی افزود اساسا تا قبل از قرن نوزده مفهوم ملت وجود نداشت و درایران لااقل در زمان ساسانیان به دلیل وجود نظام کاستی قومیت مفهوم نداشت.
دکتر ناصر فکوهی سرزمین ایران یک گزارش تاریخ خواند و گفت ایرانی یعنی سرزمین افراد نجیب و زبان فارسی یک زبان قومی نیست بلکه یک زبان میانجی هست که ما ایرانیان استفاده می‌کنیم . در اینجا فرهنگ واقعی‌ترین چیزی است که وجود دارد و ما بیشتر در این مورد صحبت خواهیم کرد.
در ادامه دکتر ناصر فکوهی پرسش یکی از حاضران در جلسه را در مورد ابیاتی که مفهوم عرب ستیزی و زن ستیزی دارند را با دکتر ابولفضل خطیبی را مطرح کرد.
دکتر خطیبی با اشاره به مقالاتی که پیش از درباره ابیات عرب ستیزانه و زن ستیزانه گفت این ابیات در نسخ های قدیمی شاهنامه موجود نمی باشد و به هیچ وجه سروده فردوسی نیست . سخنران جلسه می‌افزاید در شاهنامه هرگز فحش و توهین وجود ندارد .
دکتر ناصر فکوهی در پایان جلسه به این نکته اشاره کرد که بسیاری از نکاتی که امروز برای ما شوک آور هست در گذشته شوک آور نبوده و به عنوان مثال چیزهایی که هگل و مونتسکیو درمورد سیاهان آفریقا و برده‌داری گفته امروزه برای ما بسیار شوک‌آور هست . بنابر این نمی‌توان بر اساس سیستم ارزشی امروزه هزار یا دوهزار سال پیش رو ارزیابی کرد .