تبریز (Tabriz, Tebriz)، نام مرکز استان آذربایجان شرقی و شهری کهن است. دیرینگی این زیستگاه به اندازهای است که زمان آغاز شهرنشینی آن روشن نیست. کهنترین سند در اینباره، سنگنبشتهای از سارگن دوم، پادشاه آشور (721 تا 705 پیش از میلاد) است. در آن آمده که دژ تارویی (Tarui) یا تارمیکس (Tarmix) در این شهر جای داشته است.
در کندهکاریهای مرکز شهر تبریز، تاریخچهی این زیستگاه به روزگار آهن (هزارههای دوم و یکم پیش از میلاد) میرسد.
خوانش تبریز
به تبریز “تاوریژ” (Tāvrizh) نیز گفته شده است (ویکیپدیای فارسی). شگفتآور است که مصطفا مومنی در دانشنامهی جهان اسلام میگوید: «اهالی بومی آذربایجان، تبریز را “توری” (Towrey)، بهچم چشمه یا رود گرم میخواندهاند». این گویش تا آغاز سدهی چهاردهم خورشیدی نزد مردم بومی بهکار میرفته است. حتا هماکنون نیز مردمان قنبرآباد، در پیرامون تبریز، به این شهر، “توری” (Towry) میگویند. گروهی از خاورشناسان، ریشهی نام تبریز را کهن در زبان پارسی میانه و درپیوند با گرما و جنبشهای گرمایی کوه سهند دانستهاند. سرچشمههای ارمنی، نام این شهر را در سدهی پنج میلادی “تاورژ” (Ta-verzh)، یا “تَورِش” (Tawresh) آوردهاند و به فارسی هم “تَورز” (Tawraz) بازگو کردهاند.
در بسیاری از سرچشمهها مانند ویکیپدیای انگلیسی و دانشنامهی بریتانیکا آمده است که نام تبریز از “تپ” (Tap) و “ریز” (Riz) گرفته شده که بهشوند چشمه¬های آبگرم بسیار در این سرزمین است. دربارهی شوند نام¬گذاری تبریز به این نام، در ویکیپدیای انگلیسی، زیر عنوانِ ریشهی این جانام، آمده است تیریداتِ دوم (Tiridates II) پادشاه ارمنستان، پس از پیروزی بر اردشیر یکم ساسانی، نام شهر را از شهستان (Shahistan) به تاوریس (Tauris) برگرداند که از ریشهی “تا-ورژ” (Ta- Vrezh) است.
جانام “تبریز” از دو بخش “تب” و “ریز” پدید آمده است که در زیر به آن پرداخته میشود:
چم واژهی تب
آشناترین چم برای واژهی “تب”، افزونی گرمی بدن انسان است که از 37 درجه بالاتر باشد. ولی در حالت کلی، “تب” بهچم گرم و گرماست. واژه¬های تاب (یا طاب)، تاو، تو (Tow)، تای، تف، ته (Teh) و تی (Ti)، همگی گویش¬های دیگری از واژهی “تب” هستند چنانکه بگوییم تابستان، ماهیتاوه، پاتاوه، توچال (تو، چال)، تفت، تفتان، تفلیس، تفرش، تهران (ته، ران)، تهرود (ته، رود)، تیران (تی، ران) و بسیاری دیگر.
آنچه در بالا آمده است بخشی از نوشتاریست با عنوان «پیوند تبریز و چشمهی آبگرم» به قلم مرتضا مومنزاده، که در تازهترین شمارهی امرداد چاپ شده است.
متن کامل این نوشتار را در رویهی پنجم (اندیشه) امرداد شمارهی ۴۴۸بخوانید.
«امرداد» شمارهی ۴۴۸ با عنوان «هشدار برای تمدن ایران!» از دوشنبه هشتم آذرماه ۱۴۰۰ خورشیدی، در روزنامهفروشیها و نمایندگیهای امرداد در دسترس خوانندگان قرار گرفت.
خوانندگان میتوانند برای دسترسی به هفتهنامهی امرداد افزونبر نمایندگیها و روزنامهفروشیها از راههای زیر نیز بهره ببرند:
