استان البرز و شهرهای آن میزبانان درختان کهن‌سالی هستند که سده‌هاست همراه و همپای مردم از کوره راه‌های تاریخی گذشته‌اند و در سختی‌ها و آسانی‌های زندگی پابه‌پای آن‌ها آمده‌اند. به‌راستی کدام موجود زنده‌ای را می‌شناسیم که همانند درختان در کنار ما مانده باشند؟! درخت با زندگی ما، با بود و نبود ما، گره خورده و پیوستگی و ادامه زندگی را شدنی ساخته است. از این‌روست که باید نگاهبانان دل‌سوز و نگران درختان باشیم و همانند جان و تَن‌مان از آن‌ها دیده‌بانی و مراقبت کنیم.
در شهرستان‌ها وشهرهای استان البرز: کرج، شهر آسارا، بخش مرکزی، روستاهای شهرستانک، ده کرچان و جاهای دیگر، 11 چنار کهنسال، پنج اُرس دیرینه، دو درخت توت کهن و یک داغدان و یک زبان گنجشک چند سده‌ای، دیده می‌شوند. این درختان پیر، اما استوار و سرافرازِ استان البرز را اندکی بیشتر بشناسیم.
اُرس شهرستانک
به‌راستی که زیباتر از اُرس شهرستانک در کمتر جایی می‌توان دید. به‌ویژه شیب ملایم زمینی که درخت روی آن سربرآورده و رشد کرده است و پهنه‌ی سبزینه‌ی پیرامونش، تماشاگهی دل‌انگیز از این درخت ساخته است؛ تا بدان اندازه که چشم از دیدن و دل از ماندن، سیر نمی‌شود. تنه‌ی اُرس شهرستانک ستبر است و از این نگاه نیز در میان همه‌ی اُرس‌های کشور بی‌مانند دانسته شده است.
این اُرس کهنسال با دیرینگی‌ای 2800 ساله را باید در روستای شهرستانکِ آسارا دید؛ در جایی که جاده‌ای از کرج به چالوس کشیده شده است و طبیعت دل‌انگیزی دارد. شگفت است و خیال‌انگیز هنگامی که به عمر دراز این درخت می‌نگریم. 2800 سال است که اُرس شهرستانک پایدار مانده است و همه‌ی روزگار و تاریخ ما را، از کهن زمان‌های باستانی تا به امروز، نگریسته و دَمی رهایمان نکرده است. وفادارتر از درخت کجا می‌توان سراغ گرفت؟ کوچک‌ترین کاری که برای این همراه وفادارمان می‌توانستیم بکنیم آن بود که در اسفندماه 1388 نامش را در فهرست آثار طبیعی و ملی کشور ثبت کنیم تا از یاد نبریم که چه اندازه باید نگهبان آن باشیم. این کار، منتی بر اُرس نازنین شهرستانک نیست؛ کمکی به زندگی خودِ ما و سبزینگی زیست بوممان است و شدنی کردن ادامه‌ی شادورزانه‌ی زندگی!
این را نیز تا از یاد نبرده‌ایم بگوییم که برخی از کارشناسان می‌گویند که چه‌بسا عمر این اُرس از 2800 سال نیز بیشتر باشد. بدین دلیل که شرایط دشوار جغرافیاییِ رویشگاه اُرس، رشد آن را از اندازه‌ی معمولی کُندتر ساخته است. به هرروی، ژرفای زیاد خاک و سطح پوششی گیاهی درخور اهمیتِ جایی که درخت شهرستانک سربرآورده، راز دیرزیستی و پایداری آن است.
جنسیت ارس شهرستانک، ماده است. بلندایی 17 متری دارد و تاج پوششی‌اش 141 متر مربع را دربرمی‌گیرد. میانگین قطر تنه‌ی درخت نیز به 250 سانتی‌متر می‌رسد. شگفت نیست که تنه‌ی اُرس شهرستانک پوسیدگی دارد و بخشی از پوست تنه‌ی آن کنده شده است. از آن‌رو که نزدیک به سه هزاره از زندگی آن می‌گذرد و در همه‌ی آن سده‌ها، در برابر دگرگونی‌های اقلیمی و زیست‌بومی، آسیب‌های ناگزیرانه‌ای دیده است.
شرم داریم از اینکه بگوییم برخی از آزمندان و سودجویان برای یافتن دفینه و گنج، پای این اُرس زیبا را کنده‌اند و به ریشه‌های آن آسیب‌های سختی زده‌اند. آیا پاسخ همراهی و وفاداری این است که به طمع گنج و دارایی، ریشه‌های این درخت بی‌آزار را ویران کنیم؟ البته که نه!
شهرستانکی‌ها به اُرس کهنسال خود «هورست» می‌گویند. اینکه هورست به چه معناست؟ نمی‌دانیم! شاید هم شکل دگرگون‌یافته‌ی اُرس باشد.
اُرس کرچان
آسارا شهری در شهرستان کرج، در استان البرز، است. این را که می‌دانیم! اما دانستی‌تر بایسته‌تر آن است که در یکی از روستاهای زیبای آسارا، در جایی که به آن «ده کرچان» می‌گویند، اُرس کهن‌سالی نمایان است و شادی‌ها به نگرندگانش می‌بخشد. این درخت مهربان و سبز را اُرس کرچان می‌نامند. گفته‌اند از زندگی پُربار این درخت، 1350 تا 1400 سال می‌گذرد. یعنی اگر کنارش بنشینیم و سنگ صبورش باشیم، از روزگاران کهن ایران سخن‌ها دارد، آمیخته با شادی و مِهر و سختی و رنج! هم از روزهای خوبمان می‌گوید و از روزهای بد و تیره‌مان. امیدمان می‌بخشد و به گوش‌مان می‌خواند که سختی‌های زندگی را تاب بیاوریم و بدانیم که هیچ دشواری‌ای همیشگی نیست. این‌ها را و بیشتر از این‌ها را از این اُرس پیر و سرد و گرم چشیده، می‌توان شنید.
اُرس کرچان 10 متر بلندا دارد و 180 سانتی‌متر مربع، پوشش تاج آن است. از بلندای سه متری نیز شاخه‌هایش روبه هر سو، روییده‌اند و برگ‌هایش تا به زمین رسیده‌اند. قامتش افراشته‌تر و سایه‌گستری‌اش افزون‌تر باد! افسوس و دریغ که در تنه‌ی اُرس پیر ما، شکستگی‌هایی دیده می‌شود. با این همه، خدا را هزاران بار سپاس که تاج و شاخ و برگ آن تندرست و شاداب است.
اُرس کرچان را در اسفندماه 1396 در شمار آثار ملی و طبیعی ایران ثبت کرده‌اند؛ و چه خوب!
دیگر درختان کهنسال استان البرز
اُرسی 1300 ساله در بخش مرکزی شهرستان کرج، در روستای کُندر شناخته شده است که 11 متر بلندا دارد. این درخت که به آن اُرس کوه لیز می‌گویند، از دیرینه‌های زیست‌بوم ماست. به همین‌سان، چنار 750 تا 800 ساله‌ای در روستای گوراب شهرستان کرج شناسانده‌اند که بلندای آن به 25 متر می‌رسد. از بلندای 15 متری درخت گردوی واریان نیز نام ببریم که در بخش مرکزی استان البرز، در محله‌ی هاقوری روستای واریان جای دارد و از زندگی سبزینه و بارآورَش 200 سال سپری شده است. پایدار باشد و دیرمان! گویا درخت چنار پیر دیگری در هاقوری وجود دارد.
* با بهره‌جویی از: جستار «اُرس‌های کهنسال ایران» نوشته‌ی مصطفی خوشنویس و دیگران (مجله‌ی طبیعت ایران، دوره 2، شماره 5، آذر و دی 1396)؛ و گزارش تارنمای «خبرآنلاین».
