آگاهی‌ها درباره‌‌ی ارگان، پشت درهای بسته مانده‌اند

مویه‌ی دردمندانه‌ی اسماعیل یغمایی، باستان‌شناس برجسته‌ی کشور و بر ویرانه‌های ارجان باستانی با واکنش‌هایی از سوی مردم و کارشناسان روبه‌رو شد. واکنش‌هایی که برآمده از نگرانی درباره‌ی وضعیت کنونی یادمان‌های تاریخی و چشم‌انداز ناروشن آن‌ها در صورت ادامه‌ی این وضعیت است.

به گزارش ایسنا، پس از فیلمی که از مویه اسماعیل یغمایی، باستان‌شناس پیشکسوت بر سر ویرانه‌های مجموعه باستانی «اَرجان/ارگان» منتشر شد، شهرام زارع، یکی از باستان‌شناسانی که در تعیین عرصه و حریم این مجموعه باستانی نقش داشته است، گفت: درباره ارجان متاسفانه شاهد نبودِ شفافیتِ اطلاعات هستیم. اطلاعات پشت درهای بسته مانده و متخصصان و مردم درباره‌ی تصمیم‌هایی که درباره‌ی این مجموعه باستانی گرفته می‌شود، نامحرم شمرده شده‌اند.

این باستان‌شناس در ادامه‌ی گفت‌وگو با ایسنا گفت: تا امروز هر آنچه شنیده‌ام از دوستان و یا دروغ‌پراکنی‌ها (:شایعات) بوده است و از خود مراجع به‌گونه‌ی مستقیم آگاهی‌های اطمینان‌بخشی (موثقی) درباره مجموعه باستانی ارجان نشنیده و ندیده‌ام و حتا از ما رایزنی هم خواسته نشده است. در این مدت، در رسانه‌ها یا رسانه‌های رسمی در پیوند با وزارت میراث فرهنگی و اداره‌ی کل میراث فرهنگی استان خوزستان نیز درباره‌ی ارجان آگاهی‌های روشنی درباره‌ی تغییرات تازه بیان نشده است. نقد بر این است که اطلاعات درباره‌ی ارجان به انحصار گرفته شده و به نوعی هم در آگاهی‌رسانی به متخصصان و هم همگان انحصار به وجود آمده و این‌ها در مجموع به زیان میراث است.

زارع ادامه داد: نکته دیگر این است که افرادی درباره‌ی ارجان اظهارنظر می‌کنند که درباره این موضوع دارای آگاهی و تخصص نیستند و نباید اظهار نظر کنند، حال در هر سمتی که باشند. از سوی دیگر، هنگامی‌که برای ارجان (ارگان) برنامه پژوهشی اجرا شده، و برای تعیین عرصه و حریم آن پژوهش شده، و بودجه و عمر صرف شده تا این عرصه و حریم معین و مصوب شود، اندیشه‌ی درست (:عقل سلیم) حکم می‌کند اگر مشکلی هم وجود دارد برای آن‌که راهکاری پیدا شود نظر مشورتی بخواهند و بر مبنای آن اقدام کنند. به عنوان یکی از افراد عضو گروه تعیین عرصه و حریم باستان‌شناسی مجموعه ارجان تا جایی که اطلاع دارم چنین اتفاقی نیفتاده و تصمیم‌هایی که بر مبنای نظر متخصصان گرفته نشده باشد را نیز غیرتخصصی و ناآگاهانه می‌دانم. داوری (:قضاوت) من اکنون بر این است، مگر این‌که خلاف آن اثبات شود.

این باستان‌شناس درباره‌ی اظهارنظرهای مرتضی حصاری، رییس پیشین پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی، درباره‌ی حریم ارجان که آن را «آرمانی» توصیف کرده که نیازمند بازنگری و تعیین «حریم اقماری» بوده است، پافشاری کرد: تعیین عرصه و حریم ارجان فرایندی علمی بوده و پس از تعیین حریم نیز سه تا چهار سال مورد بحث و بررسی و بازبینی قرار داشت و در پایان تصویب و به استان خوزستان ابلاغ شده است. وقتی چنین فعالیتی صورت گرفته، افرادی که درباره‌ی این مورد خاص، آگاهی و تخصص ندارند نباید مبنای تصمیم‌گیری قرار گیرند. درباره تعابیر «آرمانی» و «تعیین حریم اقماری» چون روشن نیستند، اظهارنظر نمی‌کنم. بایسته است آن‌هایی که این موضوع را مطرح کرده‌اند شرح دهند که چه معنایی دارد. گاهی مدیران چون در زمان مناسب و به‌گونه‌ی جامع به مسوولیت خود عمل نمی‌‌کنند توانایی دیدن زنجیره رویدادها را از دست می‌دهند و چون از متخصصان کمک نمی‌گیرند قادر به فهم موضوع‌ها نیستند و اظهار نظرهای عجیب می‌کنند.

زارع همچنین بیان کرد: مدیریت کنونی در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نباید اجازه دهد میراث منفی که از مدیریت‌های پیشین به‌جا مانده و مشکلاتی که از پیش انباشت شده است، مسیر تصمیم‌‌گیری‌ها را تعیین کند. باید با ذهن شفاف و باز درباره‌ی موضوع ارجان و موارد مشابه روبه‌رو شد.

او افزود: شنیده‌‌ام در نشستی که با حضور برخی مدیران پیشین میراث فرهنگی برگزار شده و بدون حضور متخصصان درباره‌ی گذر خط لوله آب از درون عرصه ارجان تصمیم‌‌گیری شده است. اگر این درست باشد اتفاق خوبی نیست. چنین تصمیمی را حاصل مدیریت کنونی میراث فرهنگی نمی‌دانم، بلکه تداوم اشتباهات مدیریتی پیشین می‌دانم. پیشنهاد می‌کنم مدیریت کنونی و معاونت میراث فرهنگی تصمیم بگیرند میراث منفی مدیریتی در این موارد که مربوط به گذشته است، ادامه پیدا نکند. سفارش و پیشنهادم این است که دوغ از دوشاب جدا شود.

این باستان‌شناس در ادامه یادآور شد: در دهه‌های گذشته چند مرتبه فعالیت‌هایی برای شناخت و پژوهش، و نجات و حفاظت از میراث باستان‌شناختی ارجان انجام شده است؛ یک دوره در سال‌های پیش از انقلاب جسته و گریخته کارهایی صورت گرفت. در دهه ۶۰ در فعالیت‌های عمرانی و سدسازی و به شکل تصادفی میراث باستان‌شناختی ارگان آسیب جدی دید و آرامگاهی ایلامی پدیدار شد که از سوی باستان‌شناسانی چون زنده‌یادان خلیلیان و کابلی و آقایان توحیدی و یغمایی در شرایط بسیار سختی کاوش شد، اما محوطه به امان خدا رها شد و نهادهایی که مسوول نظارت و حفاظت بودند به وظایف خود عمل نکردند. فیلم گریه‌های غم‌بار استاد یغمایی، که به تازگی منتشر شده است، در سوگ همان منطقه و محوطه است. در دهه‌ی ۸۰ خورشیدی دوباره فعالیت‌هایی آغاز شد، پایگاه میراث فرهنگی در ارجان ایجاد شد و همزمان، عرصه و حریم این مجموعه از سوی گروهی به سرپرستی دکتر کامیار عبدی معین شد و کل شهرستان بهبهان هم در چند فصل بررسی باستان‌شناسی شد. در دهه‌ی ۹۰ خورشیدی هم دکتر عباس مقدم کارهای درخور توجهی را در بهبهان انجام دادند و کارهای مهم پژوهشی و حفاظتی در محوطه «چگاسفلی» انجام دادند. در کنار این‌ها البته فعالیت‌هایی از سوی کارشناسان استان هم انجام شده بود.

زارع گفت: با وجود این فعالیت‌ها، نقطه ضعف این است که هر بار مدیریت‌های ناپایدار و نابلد چه در اداره کل میراث فرهنگی خوزستان و چه در ستاد (تهران) مانع شکل گرفتن برنامه‌ای جامع، درازمدت و یکپارچه (:منسجم) برای شناخت و حفاظت از میراث پربار این منطقه شده‌اند. دوستانی که در مدیریت میراث فرهنگی هستند بررسی کنند چه اتفاقی افتاده که چند موج حفاظتی و پژوهشی تاکنون در ارجان و بهبهان شکل گرفته و هر بار قطع شده است و اکنون کار به این‌جا رسیده که فیلم گریه و سوگواری یک باستان‌شناس پیشکسوت بر سر ویرانه‌های ارجان منتشر می‌شود.

تابستان سال گذشته تصویرهای ماهواره‌ای از ارجان منتشر شد که نشان می‌داد بخشی از این مجموعه باستانی موسوم به مسجد، صاف و تخریب شده است. این تصاویر توسط google earth در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ گرفته شده بود، اما مدیر پایگاه میراث ملی ارجان و چگاسفلی در واکنش به آن گفت که «نمی‌گویم که هیچ تخریبی در منطقه انجام نمی‌شود، اما در این سطح که در این عکس‌ها به تصویر درآمده، نیست.» همان موقع، بحث بر سر این بود که حریم ۴۰۰ هکتاری ارجان اصلاح شود، این را رییس وقت پژوهشکده باستان‌شناسی به ایسنا گفته بود.

مرتضی حصاری، رییس پیشین پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی ایران به ایسنا گفته بود که تعیین ۴۰۰ هکتار عرصه و حریم برای ارجان «آرمانی» بوده و چنین عرصه و حریمی برای مناطقی که می‌توان مبتنی بر اصول چندگانه تصمیم‌گیری کرد، شاید عالی باشد، اما واقعیت این است که وقتی این عرصه و حریم تعیین می‌شد تعرض‌ها و فعالیت‌هایی در آن منطقه انجام شده بود. از همین‌رو، لازم است آثار اطراف کارخانه سیمان بررسی شود و منظر فرهنگی برای آن درنظر گرفته شود و بخش هایی از این محدوده که دارای میراث فرهنگی است به صورت اقماری بازنگری شود تا کارخانه سیمان هم اجازه تعرض نداشته باشد.

حلقه زرین قدرت، به‌دست‌آمده از گور ایلامی در ارجان

 ارجان یکی از پربار‌ترین محوطه‌های باستانی ایران است که دیرینگی آن به دوران ایلامی، ساسانی و اسلامی نسبت داده‌ شده است و به واسطه‌ی ویژگی‌هایی که در معماری دارد، از جمله استفاده از ملات قیر و اندود گچ و همچنین آثاری که از آن به‌دست آمده است، همچون جام طلایی که نماد (:سمبل) ایران در المپیک توکیو نیز بود و حلقه زرین قدرت، شهرت تاریخی و جهانی دارد.

برپایه‌ی مدارک و نقشه‌های موجود، در سال 1387 محدوده‌ای نزدیک‌به 1800 هکتار به عنوان عرصه مجموعه‌ی تاریخی ارجان تعیین و تصویب شده است. با این وجود مجموعه باستانی ارجان همواره و در طول نیم سده‌ی گذشته از سوی کشاورزان و کارخانه‌ها مورد دست‌یازی بوده است. افزون‌بر کشاورزی و گذر خطوط لوله نفت و حفاری‌های غیرمجاز در این مجموعه باستانی، سال ۱۳۹۳ نیز با وجود آن‌که حریم و عرصه ارجان روشن شده بود، کارخانه سیمان شهرستان بهبهان (خوزستان) بدون پروانه (:اجازه) از اداره‌‌کل میراث فرهنگی استان خوزستان دیواری درون حریم ارجان کشید و اکنون هم مدتی است گذر خط لوله آب از درون عرصه این مجموعه باستانی خبرساز شده است، درحالی‌که همزمان، موضوع بازنگری (کوچک‌سازی) در حریم و عرصه ارجان پیگیری می‌شده است.