هشتادو‌پنج گونه مار در ایران شناخته شده است و یکی از ویژه‌ترین این جانوران در کشور، افعی دم عنکبوتی است که با دم خود که همانند عنکبوت است شکار می‌کند.
یک کارشناس ارشد تنوع زیستی همزمان با روز جهانی مارها (۱۶ جولای) با بیان اینکه نزدیک به ۸۵ گونه متفاوت مار در ایران شناخته شده است، گفت: گرمایش زمین که برآمده از تغییر اقلیمی است، کشتار و همچنین برداشت بی‌رویه از زهر مارها تاثیرات ویران‌گری بر جمعیت آن‌ها می‌گذارد.
به گزارش ایسنا، باربد صفایی‌مهرو درباره‌ی مارهایی که شاخصه‌های ویژه دارند، افزود: یکی از ویژه‌ترین مارهایی که ما در ایران داریم، افعی دم عنکبوتی است که با دم خود که مانند عنکبوت است صید و شکار انجام می‌دهد. همچنین انواع مارهای دریایی نیز در ایران وجود دارند که با توجه به زیستگاهشان از مارهای درخور توجه هستند. افعی‌های کوه‌زی نیز با توجه به اینکه در بلندی‌های کوهستانی زندگی می‌کنند و در سردسیرترین گستره‌های ایران نقش بسیار مهمی در زمینه‌ی کنترل دیگر جانوران دارند، از اهمیت بالایی برخوردار هستند.
این کارشناس ارشد تنوع زیستی درباره‌ی گوناگونی فرم و شکل مارها در ایران گفت: مارها در کشور گوناگونی بالایی دارند. از دید طرح و تنوع در ایران نزدیک‌به ۸۵ تا ۹۰ گونه مار شناخته شده در ایران داریم که از گونه‌های غنی در میان مهره‌داران هستند. از دید گوناگونی ظاهری برخی مارهای ایران جثه‌ی تا دو یا سه متری دارند، در مقابل برخی بسیار کوچک جثه هستند و از دید ظاهری شباهت به کرم خاکی دارند، اما مهره‌دار هستند و در گروه مارها دسته‌بندی می‌شوند.
صفایی‌مهرو با بیان اینکه مارها همچون دیگر گونه‌های جانوری وقتی جنگل آسیب می‌بیند و یا آتش‌سوزی رخ می‌دهد از میان می‌روند، افزود: پژوهشی که در سال ۹۳ تا ۹۵ در استان کردستان انجام شده نشان می‌دهد که تنوع خزندگانی مانند مارها و مارمولک‌ها در مناطقی که دچار آتش‌سوزی می‌شوند به‌شدت کاهش می‌یابد و این را می‌توان به دیگر خزندگان نیز تعمیم داد.
حال خزندگان تالاب هامون خوب نیست
وی درباره‌ی تاثیرویران‌گر تغییرات اقلیمی بر زیستگاه خزندگان به‌ویژه مارها گفت: بیشتر خزندگان منطقه‌های گرمسیر را بیشتر دوست دارند و پژوهش‌ها نشان داده است که در این منطقه‌ها نیز از تنوع بیشتری برخوردارند، اما دگرگونی‌های دمایی که در سال‌های گذشته به سبب توسعه‌ی صنعتی و تغییر اقلیم رخ داده و برآیند آن گرمایش چنددرجه‌ای زمین است حتا برای گونه‌هایی که در بلندی‌ها هستند نیز تاثیرات ویران‌گر چشمگیری داشته است چراکه یک محیط برف‌گیر و سردسیر مناسب برای افعی‌های کوه‌زی یکباره به محیطی خشک و یا نیمه گرم تبدیل شده است، که یک زیستگاه نامناسب برای این‌گونه به‌شمار می‌رود و موجب تکه‌تکه شدن زیستگاه‌ها و در سرانجام جزیره‌ای شدن جمعیت‌های این گونه‌ها می‌شود که برآیند آن ناگزیر ازمیان رفتن (:انقراض) گونه‌ها خواهد بود.
این کارشناس ارشد تنوع زیستی و زیستگاه درباره‌ی شرایط دشوار زندگی گونه‌های بیابانی گفت: در نقطه‌ی مقابل گونه‌های سرمادوست، این مشکل برای گونه‌های گرمادوست هم وجود دارد. در واقع تغییر اقلیم موجب می‌شود که یکباره بخش عظیمی از زیستگاه خزندگانی که در بیابان زندگی می‌کنند نابود شود، گیاهان و حشرات از میان بروند و در نتیجه وقتی جوندگان و حشره‌ها در زیستگاه کم شوند، روند تغذیه آن گونه‌ها دچار مشکل می‌شود و گونه‌های شکارگر مانند مارها هم محکوم به ازمیان‌رفتن و نابودی می‌شوند.
وی درباره شرایط زیستی مارها و خزندگان در گستره‌ی تالاب هامون در استان سیستان و بلوچستان گفت: پیش از این به دلیل وجود آب، پیرامون تالاب هامون زیستگاه مناسبی برای مارها بود چراکه حشره‌ها و جوندگان و گونه‌های متنوعی با وجود آب در این محدوده زندگی می‌کردند اما با خشک شدن تالاب هامون یکی از بزرگ‌ترین دردسرهای ما این است که گونه‌هایی از خزندگانی که در این محدوده وجود داشتند، اکنون منبع غذایی خود را از دست داده‌اند و بسیار لاغر و نحیف هستند و این بی‌غذایی و تغییرات زیستگاهی تاثیرات اکولوژیکی ویران‌گر فراوانی به همراه داشته است.
صفایی‌مهرو ادامه داد: شرایط این مارها و خزندگان بسیار بحرانی و نامناسب است. در بازدیدها از گونه‌های روزگرد عکس‌هایی تهیه کردیم. در این عکس‌ها بیشتر دنده‌های مارمولک‌ها از زیر پوست قابل شمارش بودند و این تاثیر ویران‌گری است که ما با نابودی زیستگاه‌ها بر گونه‌ها و خزندگان می‌گذاریم چراکه هنگامی‌که نتوانند از زیستگاه خود استفاده و از جانوران آن تغذیه کنند، با خطر از میان‌رفتن و نابودی جمعیت‌ها روبه‌رو خواهیم بود.
بهره‌برداری و زهرگیری بیش از اندازه از مارها موجب نابودی آن‌ها می‌شود
وی در پاسخ به این پرسش ایسنا که آیا مارهای ایران در خطر ازمیان رفتن هستند یا نه، گفت: شرایط و درجه حفاظتی هرگونه با گونه دیگر متفاوت است. برای نمونه برخی گونه‌های اندمیک یا بومزاد ایران جمعیت کم و سازگاری کمتری نسبت به دیگر گونه‌ها در استفاده از زیستگاه‌های مجاور دارند. گونه‌هایی نیز هستند که شرایط شکننده‌ای در یک زیستگاه دارند، پراکنش آن‌ها نقطه‌ای است و یا زیستگاهی که در آن زندگی می‌کنند بسیار منحصر به فرد است، این تغییرات چه بهره‌برداری انسان از زیستگاه باشد و چه وجود گونه‌های مهاجم و بیماری‌ها و دیگر عوامل تهدیدکننده می‌تواند این گونه‌ها را با انقراض روبه‌رو کند.
صفایی مهرو افزود: بیشتر مارهای زهرآگین با مشکل نابودی و انقراض روبه‌رو هستند چراکه کشته‌شدن توسط انسان و بهره‌برداری ناپایدار به منظور استفاده از زهر آن‌ها برای تهیه سرم باشدت چشمگیری در سال‌های گذشته ادامه داشته و تاثیرات بسیاری بر جمعیت مارها گذاشته است.
وی افزود: این تاثیرات را چندان روی گونه‌های ریزجثه مانند مارهای «کرمی شکل» و «کوتوله» نمی‌بینیم چراکه نه از آن‌ها برای زهرگیری بهره‌وری می‌شود و نه مردم از دیدن آن‌ها وحشت می‌کنند که نابودشان کنند اما بسیاری از مارهای بزرگ‌جثه بر اثر برداشت بی‌رویه برای برداشت (:استحصال) زهر آن‌ها برای سرم‌سازی و داروسازی تاثیرات ویران‌گر بسیاری بر جمعیت آن‌ها گذاشته و موجب کاهش جمعیت آن‌ها شده است.
صفایی‌مهرو درباره‌ی شیوه‌ی سنجش جمعیت این گونه‌های مار افزود: برای سنجش جمعیت مارها در ایران فعالیت روشنی انجام نشده است و تنها درباره‌ی برخی از گونه‌ها پژوهش‌های دانشگاهی داریم که آن هم مقطعی است. به‌طور کلی برآورد جمعیت گونه‌های مخفی‌زی و شب‌فعال بسیار دشوار و هزینه‌بر است. در تازه‌ترین پژوهش‌ها در سطح جهان یک دانشگاه در ایالت متحده به مدت سه سال با بودجه‌ی بسیاری این فعالیت را انجام داده و به نتیجه رسیده است که برآورد جمعیت مارها بسیار هزینه‌بر و توان‌‌فرسا است و بهتر است از روش‌هایی با استفاده از فناوری روز برای برآورد تراکم جمعیت آن‌ها را استفاده شود.
درمان سرطان با تزریق زهرمار
وی درباره‌ی مارهایی که قابلیت زهرگیری برای سرم‌سازی و تولید دارو دارند، شرح داد: افعی‌ها و کبری‌ها سالیان سال است (از سال ۱۳۳۸ که سرم‌سازی رازی در ایران تاسیس شده) مورد استفاده قرار می‌گیرند و برای ساخت سرم‌های ضدمارگزیدگی و آنتی ونوم زهرگیری می‌شوند. برخی از کشورها نیز مشغول آزمایش‌ها و پژوهش‌ها گسترده هستند که از زهر مارها برای تولید داروهای برای مبارزه با سرطان استفاده کنند. این پژوهش‌ها بیشتر بر پایه‌ی بیوشیمی استوار است و با سنتز کردن پروتئین‌هایی که داخل زهر وجود دارد، از آن برای ساخت داروهای پیشرفته استفاده می کنند. در ساده‌ترین شکل این پژوهش‌ها از زهر یک افعی یا کبرا پروتیین‌هایی را استخراج و به سلول‌های سرطانی تزریق می‌کنند و اگر مناسب بود برای درمان از آن پروتیین برای کنترل عامل سرطان‌زا استفاده می‌کنند.
این کارشناس ارشد تنوع زیستی و زیستگاه ادامه داد: همین برداشت زهر از مارها می‌تواند آثار ویران‌گری بر گونه‌هایی که از طبیعت برداشت می‌شوند، داشته باشد. در جهان برای اینکه تاثیرات این نوع پژوهش‌ها و داروسازی‌ها را کاهش دهند، گونه‌هایی که از اهمیت بالایی برخوردار هستند و در تولید دارو از آن‌ها استفاده می‌شود را در اسارت تکثیر می‌کنند. این شیوه‌ی فعالیت هم برای تکثیرکنندگان جهت فروش زهر و هم از نظر اینکه مارها از طبیعت گرفته نمی‌شوند و به اکوسیستم آسیبی وارد نمی‌شود، سود بسیاری دارد. مارها موجوداتی هستند که در راس هرم غذایی و انرژی قرار دارند و جانوران دیگر را شکار می‌کنند بنابراین حذف آن‌ها از طبیعت می‌تواند موجب طغیان حشره‌ها و جوندگان شود که می‌تواند بسیار آسیب‌زا باشد.
وی افزود: در این شرایط هزینه‌ای که فعالیت‌هایی همچون برداشت زهر از موجودات داخل طبیعت می‌تواند داشته باشد، می‌تواند درآینده‌ای نزدیک موجب آسیب‌های چشمگیری شود. برداشت مارها شاید در ظاهر یک فعالیت مفید باشد اما در باطن یک عملکرد خطرناک و آسیب‌زننده به طبیعت است چراکه هر ماری که کشته و یا از طبیعت خارج می شود باعث خواهد شد در آینده هزینه فراوانی برای دفع آفات بپردازیم بنابراین توصیه می‌شود که از روش‌های تکثیر در اسارت و زیر نظردستگاه‌های سرپرست (:متولی) همچون سازمان حفاظت محیط زیست استفاده شود.
ایجاد مراکز تکثیر مار در اسارت در ایران
صفایی‌مهر و در پاسخ به این پرسش که آیا مراکز تکثیری در ایران وجود دارند یا خیر؟ گفت: به تازگی چند مرکز تکثیر درکشور فعالیت خود را آغاز کرده‌اند، ولی آگاهی‌هایی دراین زمینه که آیا موفق شده‌اند و یا هنوز در حال آزمون و خطا هستند، در دست نیست. این فعالیت در صورتی که به دست متخصصان و با استفاده از فناوری‌های پیشرفته و روزآمد انجام شود تا به گونه‌ها آسیبی وارد نشود، فعالیت سودآوری است.
وی درباره‌ی خطرآفرینی مارها و شیوه‌ی برخورد با آن‌ها گفت: مارهای بزرگ جثه که در خشکی زندگی کنند بر خلاف کشوری مانند هند در ایران انگشت‌شمار هستند که آن‌ها هم انسان را طعمه خود نمی‌بینند و از جوندگان تغذیه می‌کنند. اگر ماری را در محیط زندگی خود دیدید هیچ ترسی نداشته باشید و با خونسردی فضای لازم را دراختیار مار قرار دهید تا بتواند از محدوده دور شود. اگر حس کردید برای شما مشکل ساز است با آتش‌نشانی تماس بگیرید تا آن را از محیط زندگی‌تان خارج کنند. اگر هم در بیرون از محیط زندگی خود ماری را دیدید بدون هیچ ترسی از فاصله یک تا دو متری آن عبور کنید و سعی نکنید به آن آسیب وارد کنید چرا که مارها خطری برای انسان ندارند.
صفایی‌مهر و در پایان یادآوری کرد: برپایه‌ی آموزه‌هایی که از گذشتگان به دست ما رسیده است، مارها موجودات بسیار مفیدی هستند و در کنترل جمعیت حشره‌ها و جوندگان نقش بسیار مهمی دارند. اگر کسی در محدوده‌ی باغ خود لانه جونده داشته باشد مارها به‌‌سادگی جذب این جوندگان می‌شوند و مایل به زندگی در آن محیط هستند که به‌طورقطع کمک بزرگی به کشاورز و باغدار می‌کنند و باید افراد کوشش کنند که آن‌ها را نابود نکنند، چرا که مارها می‌توانند جوندگان و حشره‌ها را از باغ‌ها دور کنند. آرزوی من این است که زیستگاه‌های ایران‌زمین بیمار نشوند، عدم حضور مارها یا همان «بی ماری» خسارات جبران‌ناپذیری به اکوسیستم‌ها وارد خواهد کرد.
