فناوری ساخت ابزار، یاری‌گر باستان‌شناسان

دانش باستان‌شناسی همواره بر دست‌افزار‌هایی (ابزارها) که نیاکان ما از خود برجای گذاشته‌اند تکیه‌ی فراوان داشته است. دانشمندان تصمیم گرفتند گذشته‌ی انسان را به چند دوره‌ی پی‌درپی بخش‌بندی کنند که دربرگیرنده‌ی دوره‌ی سنگ، مس، مفرغ، آهن و زیر دوره‌های گوناگون می‌شود. این توالی بر پایه‌ی پیشرفت-های فناورانه بود. دست‌افزارها همواره بخشی بنیادین از زندگی انسان را شکل می‌داده‌اند و همه‌ی ابزارهای دوره‌ی ما، که دوره‌ی کامپیوتر و تکنولوژی است، ریشه در دست‌ساخته‌های نیاکان ما دارد. به راستی که بخش بزرگی از مدارک باستان‌شناختی را دست‌ساخته‌های انسانی تشکیل می‌دهند. از نخستین ابزارهای قابل تشخیصِ مربوط به 2/5 میلیون سال تا نزدیک به 10 هزار سال پیش، آن‌چه بیش‌تر به‌چشم می‌خورد ابزارهای سنگی است. ابزارهای سنگی کم‌وبیش خراب‌نشدنی هستند، درحالی‌که مواد آلی مانند استخوان، شاخ، چوب، چرم، طناب، سبد و … در بیش‌تر موارد از بین می‌روند. از این‌رو ما بخش بزرگی از دست‌ساخته‌های دوره‌های پارینه‌سنگی را از دست داده‌ایم. حتا از دید نویسنده، «پارینه‌چوبی» برای این دوران می‌تواند نامی مناسب‌تر به جای پارینه‌سنگی باشد. زیرا چوب و مواد آلی نیز همانند سنگ از فراوانی برخوردار بودند و حتا گاهی در دسترس‌تر؛ برگزیدن سنگ برای تراش کاری دشوار بود زیرا هر سنگی قابلیت ابزار شدن را ندارد! از این‌رو باید توجه داشت که اصلا هدف از تراش سنگ و ساخت ابزار چه بوده است؟ یادمان باشد تشخیص این‌که آیا تراش سنگ با هدف و قصد قبلی بوده است یا نه، زمانی مورد تایید قرار می‌گیرد که دست‌افزار سنگی در بستر باستان‌شناسی مناسب و درستی یافت شوند. هنگامی‌که تراشه‌ها یا حتا ابزارهای قلوه‌سنگی در کنار ساحل رودخانه و یا دریا یافت می‌شوند باید با هوشیاری و نگاهی ریزبینانه آن را بررسی کرد، زیرا ممکن است که آن‌ها در نتیجه‌ی پدیده‌های طبیعی به‌وجود آمده باشند.
واژه‌ی تراش درون‌مایه‌ای کلی دارد و به هر کاری که هدف از آن دگرگون کردن شکل سنگ خام با برنامه‌ای از پیش تعیین‌شده، باشد گفته می‌شود. در واقع انسان‌ها بنا به نیازشان ابزارسازی می‌کردند و هم‌زمان با پیشرفت انسان‌ها و تکامل حجم مغزی‌شان، ابزارها نیز تخصصی‌تر و پیشرفته‌تر می‌شدند.
اما فناوری ساخت دست‌افزار چیست؟ منظور از فناوری، بررسی روش ساخت داده‌های فرهنگی است که ساخته‌ی دست انسان‌های پیش‌ از تاریخ بوده و همچنین شناخت فنونی که او برای ساخت این آثار به‌کار برده است. بررسی دست‌افزارهای سنگی جایگاه باارزشی را در باستان‌شناسی پیش از تاریخ به دست آورده، زیرا سنگ از دیگر بازمانده‌های باستان‌شناختی پایدارتر بوده و از نخستین داده‌هایی است که فناوری به‌کار رفته در خود را نگه می‌دارد. برای این‌که انسان نخستین بتواند سنگ‌های سخت را تراش دهد باید کانی‌شناسی بداند. اگرچه انسان از انواع گوناگون سنگ با جنس‌های مختلف استفاده کرده است ولی اگر درست بنگریم، می‌بینیم که برگزیدن سنگ خام مورد نیاز، بر پایه‌ی ویژگی‌های مکانیکی آن انجام می‌گرفته است. یعنی سنگ خام باید بافتی همگن و ویژگی‌های فیزیکی یکسانی داشته باشد تا جهت شکستگی و گسترش آن از جای ضربه از قوانین پراکندگی نیرو پیروی کند.
در نوشتارهای آینده به بررسی گونه‌های مختلف ابزارها و کاربردشان در هر یک از دوره‌های نام‌برده، خواهیم پرداخت. از این‌رو نیاز بود تا درآمدی بر هدف ساختِ ابزارها داشته باشیم. پرداختن به ریزه‌کاری‌های در پیوند با باستان‌شناسی کاری بس شیرین است. این‌گونه گرایش‌ به ریزه‌کاری‌های به‌ظاهر بی‌ارزش، شوند(:موجب) آن شده تا باستان‌شناسی از دید افرادی که از بیرون به آن می‌نگرند رشته‌ای لوکس به دید آید. اما تلاش ما بر این است که با بررسی بیش‌تر مسایل در پیوند با باستان‌شناسی درباره‌ی آن بیش‌تر بدانیم و شوند هستی آن را توجیه کنیم.
دنباله دارد