بخشی از تاریخ شهر تهران به محله‌هایی بازمی‌گردد که در گذشته‌ها بیرون از دروازه‌های شهر بودند. در سده‌های گذشته، بسیاری از شاهزادگان قاجاری زمین‌های دور از شهر را می‌خریدند و در آنجا باغ و سازه‌ای می‌ساختند و زمانی از سال را در آنجا به‌سر می‌بردند. «باغ فرمانیه»ی تهران نیز چنین پیشینه‌ای دارد.
باغ تاریخی و زیبای فرمانیه نزدیک به چهارراه کنونی فرمانیه است. در گذشته این بخش از تهران دهکده‌ی رستم‌آباد نام داشت و بخشی از کامرانیه بود. این باغ اکنون در اختیار سفارت ایتالیا است و بازدید از آن شدنی نیست. با این همه در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است (اسفند 1376 خورشیدی). باغ فرمانیه و محله‌ی تاریخی آن بخشی از سرگذشت کلان‌شهر تهران را می‌سازد.
دارنده‌ی نخستین باغ فرمانیه‌ی کنونی یکی از امیرلشکرهای ارتش در زمان مظفرالدین‌شاه قاجار بوده است. او محمدولی‌خان آصف‌السلطنه نام داشت و در سال 1326 مهی (:قمری) باغ خود را به شاهزاده‌ی قاجاری دیگری به نام عبدالحسین‌خان فرمانفرما فروخت. فرمانفرما دست به کار ساخت‌وساز و آباد کردنِ افزون‌تر باغ زد و چندی پس از آن باغ و زمین‌های پیرامونش را به فرزندانش بخشید. باغ به پسر بزرگ او نصرت‌الدوله فیروزمیرزا رسید. در سالیان دیگر، کشمکش‌های سیاسی دامن نصرت‌الدوله را گرفت او در سال 1316 خورشیدی کشته شد. پس از این رویداد، خانواده‌ی نصرت‌الدوله باغ و سازه‌ی آن را به سفارت ایتالیا فروختند تا اقامتگاه تابستانی سفیر ایتالیا در تهران باشد. از آن زمان تاکنون آن سازه و باغ پیوسته به آن، از آنِ سفارت ایتالیاست؛ از این‌رو امکان بازدید از آن وجود ندارد. تنها می‌توان با گذر از خیابان فرمانیه، بخشی از سازه‌ی زیبا و دل‌انگیز باغ را دورادور دید.
باغ فرمانیه و سازه‌ی آن نمونه‌ی زیبایی از باغ ایرانی است که در آن شیوه‌ی مهرازی (:معماری) اروپایی نیز دخالت داده شده است. چینش باغ، مانند دیگر باغ‌های ریشه‌دار ایران، برپایه‌ی نظمی هندسی و ریاضی‌وار است. آب از حوض اصلی باغ جاری می‌شود و به حوض‌های کوچک‌تر می‌رسد و در سرتاسر باغ می‌چرخد و درختان را آبیاری می‌کند. مخزن آب در پایان این چرخش و در استخر بزرگ باغ دیده می‌شود. باریک‌بینی در طراحی باغ، چشمگیر است و نشانه‌ای از ذوق و هنر مهراز و طراح آن به‌شمار می‌رود.
سازه‌ی باغ برآمده از شیوه و سبک مهرازی قاجاری است و بهره‌جو از مهرازی اروپایی نیز هست. در آن زمان آشنایی استادان هنر ایران با باخترزمین دگرگونی‌هایی در ساخت سازه‌ها و طراحی آن‌ها پدید آورده بود. نمونه‌ای از آن آمیختگی و الهام‌گرفتن‌ها را در بیش‌تر آثار تاریخی تهران که بازمانده از دوره‌ی قاجار هستند، می‌بینیم.
سازه‌ی درونی باغ آکنده از کاشی‌کاری‌هایی است که طرح‌هایش برگرفته از هنر کاشی‌کاری دوره‌ی ناصرالدین‌شاه است و نمونه‌ای دلربا از این هنر در ایران آن روزگاران شناخته می‌شود. هنرمند کاشی‌کار سازه، در طرح و اجرای خود گوشه‌ای از هنر ایران را با استادی کم‌مانندی نمایان کرده است. ایوان سراسری، نمای جنوبی عمارت را می‌سازد و رو به فضای باغ دارد. بنای بیرونی نیز دربردارنده‌ی یک شاه‌نشین و دو اتاق در دوسوی حوضخانه است. دو اتاق پنج‌دری نیز در دو سوی شاه‌نشین ساخته شده است. در ساخت آن عمارت، هر آنچه در معماری ایران بتوان یافت و به زیبایی سازه افزوده می‌کند، یافتنی است؛ بدان اندازه که باغ و سازه‌ی فرمانیه را باید یکی از آثار تاریخی بسیار باارزش شهر تهران به‌شمار آورد. در بخش باختری باغ نیز بناهایی اندرونی ساخته شده است و دو حیاط دارد. این بخش با دیوار از بخش بیرونی جدا شده است.
حوض اصلی باغ طراح بسیار زیبا و نوآورانه دارد. این حوض درست روبه‌روی عمارت باغ ساخته شده است و نمایی دل‌انگیز به باغ و سازه‌ی آن بخشیده است. این باغ هشت‌هکتاری را باید یکی از اصیل‌ترین و نایاب‌ترین نمونه‌ی باغ‌های ایرانی در تاریخ شهر تهران قلمداد کرد.
* یاری‌نامه: همشهری‌آنلاین؛ ویکی‌پدیا و سیری در ایران.
