رویداد شیارهای ژرف و بسیار دراز (طولانی) در سطح برخی از دشتهای ایران همراه با نشست ناهنجار و گسترده زمین در مناطق مختلف ایران پدیدهای است که در سالهای اخیر بسیار چشمگیر بوده است.
نخستین بار این پدیده عجیب را حدود سال ۱۳۶۴ بود که در حوالی کمپ جنگلبانی شهید صدوقی، نزدیک اشکذر یزد دیدم. اگرچه در آن زمان شیارهای بزرگ و غولآسا مابین حجتآباد میبد و اشکذر یزد به تازگی مورد توجه قرار گرفته بودند ولی بنا به گفتهی مردم محلی این پدیده از دهها سال پیش (حتی پیش از دهه چهل خورشیدی) هم البته به تعدادی بسیار محدودتر وجود داشته است. بنا بر گفته کاروانداران محلی پیر و بازنشسته در آن زمان «یک شتر با بارش در زمستان و زمان بارندگی ممکن بوده در این شیارها گم شود»! در اصطلاح محلی مردم اشکذر و میبد به این شیارهای ژرف «شق» Shagh میگویند. نظیر همین گونه شیارها را در ناحیه یزدل کاشان تحت نامواره «دقز»یا «تقز» (با تشدید روی حرف ق) میشناسند. «دقز» daghaz در گویش بختیاری به چمار (معنای) شکاف و درز است.
این شیارها بیشتر در زمینهایی که تا عمق زیاد از خاک رس (یا مخلوط رس و سیلت با درصد بیشتر رس) ساخته شدهاند دیده میشود حتی اگر بخش رویی آنها از مواد دیگری مانند آبرفت یا سنگریزه پوشیده شده باشد. خاصیت خاکهای رسدار این است که در مقابل آب غیرقابل نفوذ هستند و آب نفوذی را پس از جذب در روی خود نگه میدارند. ذرات رسی با رسیدن نم شروع به متورمشدن میکند و به این ترتیب همه درزهای مویین بسته شده و آب توان نفوذ را از دست میدهد. اما همین خاکهای رسی که پس از بارش باران به گونه گل در میآیند و آب برای مدتی (به نسبت دمای هوا) میتواند روی آنها باقی بماند پس از خشکشدن ترکهای متعددی بر میدارند و سطح آنها پر از درز و شکافهای کمعمق میشود. در مقابل این درز و شکافها، نوعی شکاف خوردگی بسیار عمیق و طولانی و گسترده در زمینهای رسی در شرایط ویژهای روی میدهند که موضوع این نوشتار است.
بازنمایی شیارهای ژرف و بسیار دراز
شیارهای بسیار بزرگ، ترکخوردگیهای ژرف به گونه راست (عمودی)، با درازای زیاد و با پهنای بسیار کم تا زیاد هستند که در سطح زمین پدید میآیند (کوک و یاران، ۱۹۹۳؛ بادو و شلکه، ۲۰۰۸). این شیارها ممکن است چندین متر ژرفا، دهها متر تا صدها متر درازا و پهناهای گوناگونی از چند میلی متر تا چند متر داشته باشند. این شیارها ممکن است از درزهایی مویین و با ژرفای یکی دو متر تا شکافهایی با چند متر عرض و بیش از ده متر ژرفا بروز نمایند که در این گروه بزرگ حتی امکان فرو رفتن آبهای سطحی هم وجود دارد. در تابستان ۱۳۶۶ هنگامی که در کمپ جنگل بانی شهید صدوقی (کمپ قدس یزد) مشغول مطالعه این پدیده بودم به شیارهای جوانی بر میخوردم که پهنای آنها حدود ده الی بیست سانتی متر بود و جاده شنی جدید در محل کمپ را بریده بود (فرتور یک). این جاده شنی شاید در حدود یک سال پیش از رویداد ترکخوردگی ساخته شده بود. از سوی دیگر این ترکخوردگیهای ژرف جوان تا ساختمانهای اداری یا برخی از انبارهای این کمپ هم ادامه یافته و دیوارها نیز ترک برداشته بودند. تا آنجا که دیده میشد عرض برخی از این شیارها چنان که گفته شد ده الی پانزده سانتی متر با دیواره بسیار راست (عمودی) و زاویه برخورد با سطح یا کف زمین کاملاً نود درجه بود. این گونه شیارها به دلیل کمی پهنا و راست بودن دیواره بسیار جوان (در حد یک سال یا کمتر) تخمین زده میشوند. از سوی دیگر دستهای دیگر از این شیارها، پهنای بیش از یک متر تا چند متر، عمق بیش از دوازده متر (منطقه اشکذر، سال ۱۳۸۳) و درازای در حد یک صدمتر و بیشتر دارند و به گروهی از شیارهای دیگر میپیوندند که گاه به شکل شعاعی یا واگرا یا همگرا دیده میشوند. در برخی نقاط هم مثل کمپ قدس (شهید صدوقی) و منطقه چرخاب یزد، روند شکافهای ژرف از حالت و روند کاشت درختان گز و تاغ و یا کانالهای آبیاری پیروی میکنند و کم و بیش به موازات آنها ادامه مییابند (بازدید سال ۱۳۶۶).
به طور کلی، پهنای نخستین این شیارها از چند میلی متر تا چند سانتی متر شروع میشود ولی به مرور و با نشست بیشتر زمین، عرض آنها افزایش یافته و در شکاف های پیرتر (چندین ساله یا چند ده ساله) به چند متر هم میرسد و بخش کناره و لبههای دیواره شکافها به درون آنها فرو میریزند. این حالت فرو ریزشی یا لغزش بیشتر به هنگام بارشهای شدید و یا پس از ذوب برفهای سنگین روی میدهد. به این ترتیب در شکافهای قدیمیتر، عمق آن از گلها یا رسهای فروریخته تا حدی پر شده و از عمق آنها به ظاهر کاسته میشود چرا که مواد ریزشی در میانه شکاف گرفتار میشوند و عمق بیشتر را از دید نگاهکنندگان مخفی میدارند (مهرشاهی، ۱۳۶۹، ص ۱۴۱).
چگونگی پیدایش این شیارهای عمیق
به گونهی عمومی و با فراگیری بیشتر، شکافها و شیارهای عمیق در درجه نخست حاصل فرآیندهای زمین ساختی مانند زمین لرزه و یا حرکات زمین ساختی در پوسته زمین هستند. این گونه از شکافها که در اصل ممکن است بیش از صدها متر ژرفا داشته باشند در درازای بسیار زیاد در حد کیلومترها یا صدها کیلومتر پدید میآیند و ویژگی و عملکردهای خود را دارند (نگاه کنید به عنوان مثال به:کوک و یاران، ۱۹۹۳؛ بربنک و آندرسون، ۲۰۰۴). از سوی دیگر شکافهایی هم هستند که به شوند فعالیتها و فرآیندهای دیگری ایجاد میشوند که از جمله آنها شکافهای ژرف ناشی از فرونشست ناهماهنگ لایههای سطحی زمین، به واسطه افت سطح آب سفرههای زیرزمینی است (بادو و شلکه، ۲۰۰۸). پیدایش این گونه شیارهای ژرف و طویل ناشی از افت آبهای زیرزمینی میتواند خسارتهای فراوان به زیرساختهای صنعتی، ترابری و شهری و روستایی وارد نماید. نمونههای این خسارتها را میتوان در کشورهای گوناگون از جمله سرزمین خودمان ایران نیز مشاهده نمود. به عنوان مثال، در آریزونای آمریکا، نشست زمین و ایجاد شیارهای طولانی بر شبکههای آبرسانی، کانالهای هرزآب (فاضلاب) شهری و شبکهی گازرسانی تاثیرات منفی نهاده بود (گلت، ۱۹۹۲ به نقل از بادو و شلکه، ۲۰۰۸). در بازدیدهایی که از سالهای ۱۳۶۶ تا ۱۳۶۸ از مناطق اشکذر، حجتآباد میبد و شهر میبد داشتم شکافهای عمیق و طولانی خسارات شدیدی بر منبع آب بزرگ شهری وارد آورده بود به طوری که این منبع را از کار انداخته بود و امکان ذخیره آبی در آن نبود. از سوی دیگر از تاسیسات خانهسازی جدید در محله شهدای میبد حدود چند صد دستگاه خانه به دلیل شق یا همان شکافها دچار ترک خوردگی شدید شده بودند که نیاز به مرمت مستمر و متوالی داشتند.
پیشروی و گسترش برخی از این شکافها به ویژه آنها که درازای بیشتری دارند به گونهای است که پس از گذشت دهها سال به شکل آبراههها و مسیلهای عمیق و باریکی در میآیند که در هنگام بروز بارش های ناگهانی و شدید محل گذر سیلاب میشوند (نمونه در فرتور چهار).
با توجه به نتایج آماری از مطالعه روند میزان بارش بین سالهای ۱۳۳۲ تا ۱۳۸۰ و نیز تغییرات سطح آب زیررمینی دشت یزد-اردکان از سال ۱۳۵۲ تا سال ۱۳۸۰و افزایش پردامنه این شیارها از اواخر دهه شصت خورشیدی به این سو، پژوهشگران موضوع شکاف های ژرف در این دشت به این نتیجه رسیدهاند که بروز این شیارها و پیشرفت آنها به مقدار زیادی ناشی از افت سطح آب زیرزمینی (خالی شدن سفره های آبی) و فرونشست زمینهای دشت بوده است (مهرشاهی، ۱۳۶۹؛ جباری و رضاییان، ۱۳۸۳).
جالب است بدانیم که میزان چاههای مجاز و غیرمجاز در کشور از حدود ۴۷۰۰۰ (چهل و هفت هزار) حلقه در سال ۱۳۵۰ به حدود ۷۵۰۰۰۰ (هفتصد و پنجاه هزار) حلقه در سال ۱۳۹۰ رسیده است و به همراه آن میزان سدهای مخزنی کشور هم حدود شصت برابر نسبت به پنجاه سال پیش افزایش یافته است (گفتههای محمد درویش، فعال و پژوهشگر محیطزیست، ۱۴۰۱). در نتیجه این گونه فعالیتهای بدون برنامهریزی درست و بنا به گفته وزیر نیروی دولت کنونی، مقدار آبی که از سال ۱۳۵۷ تا سال ۱۳۹۹ از آبخوانهای کشور برداشت شده است دست کم یکصد و سی میلیارد مترمکعب بیشتر از آبی بوده است که به این آبخوانها وارد شده است! در نتیجه این کاهش شدید ورودی یا تغذیه آب آبخوانهای کشور با پایین رفتن آب زیرزمینی، فشار آبها به لایههای بالایی کاهش یافته و فضاهای خالی در زیر لایههای بالایی منجر به نشست آنها به طور ناهمگن و نامتعادل شده که این خود باعث ایجاد کشش در زمینهای بالاتر (لایههای سطحی) شده و شوند پدیدآمدن شیارهای ژرف و طولانی میگردند. مساله چشمگیر در اینجا این است که با وجود آن که این شکافهای وحشتناک در مدت زمان کوتاهی شکل میگیرند بازگشت لایههای سطحی به اوضاع پیشن آنها، در صورتی که تمام شرایط از جمله برداشت بیرویه آب و تعداد چاهها به حالت چهل سال قبل بازگردانده شود (که غیرممکن است!) مدت بسیار بیشتری به درازا میانجامد تا زمینها کموبیش به حالت گذشته خود بازگردند و شاید هم هیچگاه در یک بازه یک تا دویست ساله چنین امری انجام شدنی نباشد. تنها میتوان جلو پیشرفت و افزایش بیشتر این پدیده را با دلسوزی (تعهد در انجام وظیفه) و خردورزی جمعی (کمک گرفتن از کارشناسان کارآزموده و با تجربه) و برنامهریزی (زمانبندی فصلی و سالانه در روند کار) درست گرفت.
دکتر داریوش مهرشاهی, هموند بازنشسته گروه جغرافیای دانشگاه یزد در رشته ژئومورفولوژی (زمین ریختشناسی)
۱۵ دیماه ۱۴۰۱