پرونده‌ای مشترک دربردارنده‌ی تاق بستان، عمارت خسرو و نیایشگاه آناهیتا در چهارچوب منظر و چشم‌انداز محور ساسانی از کنگاور تا بیستون و مدائن برای ثبت در فهرست میراث جهانی راهی یونسکو می‌شود. همچنین مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی معبد آناهیتا کنگاور از آغاز کاوش‌های باستان‌شناسی در این مجموعه پس از گذشت دو دهه خبر داد و گفت: در صورت تخصیص بودجه کار را از اسفندماه 1401 آغاز خواهیم کرد.
به گزارش ایلنا، در سال ۱۳۴۷ خورشیدی، کاوش‌های باستان‌شناسی در نیایشگاه آناهیتا آغاز و تا سال ۱۳۵۶ ادامه یافت. پس از آن شاهد درنگی (:وقفه‌ای) طولانی در کاوش‌ها بودیم و در سال‌های پس از آن نیز کاوش‌های جسته و گریخته‌ای انجام گرفت که با توجه به وسعت ۵ هکتاری عرصه، پاسخگوی پرسش‌های مطرح‌شده درباره‌ی این نیایشگاه نبود. اکنون نزدیک‌به دو دهه است که کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه متوقف شده‌اند. البته بازدیدکنندگان نیز پرسش‌هایی درباره‌ی چرایی بی‌توجهی به این اثر پیش می‌کشند و خواستار رسیدگی بیش‌تر هستند.
مرتضی گراوند مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی معبد آناهیتا کنگاور در این‌باره گفت: اساسی‌ترین معضل و مشکل نیایشگاه آناهیتا به مساله گاهنگاری و شناخت اثر بازمی‌گردد چراکه در منابع و متن‌های تاریخی دیدگاه‌های گوناگونی مطرح شده که که در برخی مواد هم‌خوانی ندارد. این مساله که این سازه اشکانی یا ساسانی است، با گمانه‌هایی (:شبهاتی) روبه‌روست که کاوش‌های باستان‌شناسی می‌تواند پاسخ این گمانه‌ها را بدهد. برخی از تاریخ‌نگاران این بنا را نیایشگاه آرتمیس یا همان آناهیتا می‌دانند چراکه می‌دانیم در دوره آشور به وجود نیایشگاه ایشتار در کنگاور اشاره شده است و در دوره‌های دیگر نیز جغرافی‌دان یونانی هنگام گذر از جاده‌ی ارتباطی از نیایشگاه آرتمیس دیدن کرده و گفته که در کنگاور است. همچنین پلان پلکانیِ این سازه می‌تواند گواهی بر نیایشگاه بودن آن باشد. همچنین در متن‌های اسلامی بسیار به این نکته اشاره شده که این مکان کاخ خسرو و قصری برای شیرین است.
او ادامه داد: کاخ خسرو که از آن یاد می‌کنیم شاید همین همین کنگاور است. شاید اگر بتوانیم شناخت‌مان را نسبت به ویژگی‌های معماری سازه بیش‌تر کنیم، می‌توانیم پاسخی درخور این پرسش‌ها را به‌دست بیاوریم. نمی‌دانیم که آیا با توجه به شیبی که سازه دارد، بلندای سکوها و دیوارها یکسان است یا خیر. حتا نمی‌دانیم اختلاف سطح مجموعه و پیرامون در سراسر سازه یکسان است یا خیر. در پایان پیچیدگی‌هایی (:ابهاماتی) درباره‌ی چارچوب اصلی سازه وجود دارد که نیازمند پژوهش و مطالعه‌ی بیش‌تر است و باید بخش‌های اصلی کاخ از زیر خاک بیرون بیاید و آزادسازی شود. ساختار چیدمان سنگ در سکوهای مجموعه متفاوت است. چنانکه از دید ساخت‌مایه (:مصالح) به‌کاررفته در ساخت و دیوارسازی متفاوت هستند. شیوه‌ی ارتباط سکوها و اینکه آیا در فاصله سکوی اول و دوم فضاهایی وجود داشته یا خیر نیز پیچیدگی‌های دیگری هستند که درباره‌ی نیایشگاه آناهیتا مطرح است. هم‌اکنون تنها سکوی اولیه با ردیفی از ستون‌ها و سکوی دوم و سوم به صورت ساده را در دسترس داریم. البته به باور زنده‌یاد سیف‌الله کامبخش‌فرد، باستان‌شناس، ساده بودن اثر به دلیل آیینی بودن آن است اما برخی دیگر از کاوش‌گران باور دارند که آناهیتا همان کاخ خسرو و عمارتی است که در آن زمان ساخته شده است. کامبخش‌فرد بازهم بر پایه‌ی گِل‌مُهر‌ها و برخی نوشته‌های روی برخی از سنگ‌ها، باور دارد هرآنچه که در دوره‌ی ساسانیان در این مجموعه اتفاق افتاده باشد بازهم مربوط به بازه زمانی پیروز ساسانی است. لایه‌نگاری و پژوهش‌هایی که از سوی کامبخش‌فرد انجام شده او را به این باور رسانده که نیایشگاه آناهیتا از دوره‌ی هخامنشی وجود داشته و تا دوره ساسانی ادامه یافته است.
گراوند در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان گفت هر دو فرضیه درباره‌ی سازه‌ی نیایشگاه آناهیتا درست است و این سازه به‌عنوان نیایشگاهی برای آناهیتا ساخته شده باشد و سپس‌ها خسروپرویز با دخل و تصرف در آن، این سازه را تبدیل به قصری برای شیرین کرده باشد، گفت: اگر نگاه منابع و نوشتارها را ببینیم شاهد آن هستیم که در کنگاور شاید نه در این مکان و شاید در جغرافیای دیگری از کنگاور، نیایشگاهی برای ایشتار وجود داشته اما تاکنون آثاری از آن به‌دست نیامده چراکه نیازمند کاوش‌های باستان‌شناسی در گستره‌های گوناگون کنگاور است. اما اشاره به وجود نیایشگاه در کنگاور نشان از جایگاه ویژه‌ی آیینی این منطقه دارد. به شوند این پیشینه‌ی مذهبی، احتمالا این سازه در دوره‌ی هخامنشی به‌گونه‌ی محوطه‌ای باز بوده و در دوره اشکانی با دگرگونی‌هایی همراه و ساختاری تازه به آن پیوست شده و در دوره‌ی ساسانی تکمیل شده است. این می‌تواند یک روند را نشان دهد. البته تمام این گمانه‌ها فرضیه‌هایی هستند که ازسوی برخی پژوهشگران رد و از سوی برخی دیگر تایید می‌شود. با این وجود مواد باستان‌شناسی که از هریک از ادوار تاریخی از هخامنشی گرفته تا ساسانی و اشکانی به‌دست آمده، آگاهی‌های دیگری در دسترس ما می‌گذارند و گواهی بر فعال بودن این منطقه در این دوره‌های تاریخی هستند. حال اینکه ساخت این سازه در کدام دوره آغاز و در کدام دوره تکمیل شده، نیازمند پژوهش‌های بیش‌تر، کاوش‌های باستان‌شناسی و آزاد کردن محوطه است.
مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی معبد آناهیتا کنگاور یادآور شد: ما می‌دانیم که استقرارها و ساخت‌وسازهای بومی در دوره‌ی اسلامی در پیرامون این سازه، آسیب‌های چشمگیری به اثر وارد کرده و سبب برهم ریختگی مواد فرهنگی شده است. ویرانی‌‌هایی صورت گرفته و پیوست‌هایی (:الحاقاتی) انجام شده و این دگرگونی‌ها سبب شده تا سازه ساختار اصلی خود را از دست دهد چنانکه در دوره قاجار و پهلوی به این منطقه گچ‌کند می‌گفتند چراکه بیش از ۵۰ سازه مسکونی روی محوطه ساخته شد و حتا برای ساخت آن‌ها از ساخت‌مایه و مواد این سازه‌ی باستانی بهره برده‌اند که ویرانی‌های بسیاری را به همراه داشت.
او ادامه داد: نیایشگاه آناهیتا سازه‌ی بزرگی است و می‌توان از آن به‌عنوان بزرگترین تک‌سازه‌ی سنگی ایران یاد کرد. این سازه ابعادی نزدیک‌به ۲۲۰ در ۲۱۰ متر دارد و حتا در معماری آن با دگرگونی روبه‌رو هستیم چراکه بلوک‌های سنگی چند تنی تراش‌خورده در آن بهره برده شده است. پس با بررسی بیش‌تر مسایل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ساخت چنین سازه‌ای را می‌توان مطالعه کرد. با وجود همه‌ی پیچیدگی‌ها و اهمیتی که این اثر دارد اما از اوایل دهه ۸۰ خورشیدی به این سو در واقع به خواب سنگین فرورفته و فعالیت‌های باستان‌شناسی در آن متوقف شده و توجه خاصی به آن نشده بود. این درحالی است که پرونده‌ی ثبت جهانی این مجموعه به صورت آزمایشی از سال ۲۰۰۷ در یونسکو مطرح شد اما گمان می‌رود به زودی پرونده‌ای مشترک دربردارنده‌ی تاق بستان، عمارت خسرو و نیایشگاه آناهیتا در چهارچوب منظر و چشم‌انداز محور ساسانی از کنگاور تا بیستون و مدائن را در فهرست میراث جهانی قرار می‌دهیم.
گراوند درباره‌ی آگاهی‌هایی که یافته‌های باستان‌شناسی دوره‌های پیش در دسترس ما می‌گذارند، گفت: این یافته‌ها به گونه‌ای هستند که پژوهش‌هایی درباره‌ی پیوستگی را در دسترس ما می‌گذارند. از دوره‌ی ساسانی اشیای بسیار ریز و شماری گورسپاری (:تدفین) به‌دست آمده است. از دوره‌ی اشکانیان نیز گورستانی به دست آمده که در گوشه‌ی خاوری نیایشگاه آناهیتا وجود داشت. کامبخش‌فرد در این باره بر این باور بود که سازه‌ی اشکانی است که در دوره ساسانیان دگرگونی‌هایی در بنا داده شده، اما زنده‌یاد مسعود آذرنوش، باستان‌شناس، دیدگاه دیگری دارد و به باور او با توجه به ویژگی‌های اثر، سازه مربوط به دوره ساسانی است. پیوستگی کاوش‌های باستان‌شناسی می‌تواند ما را از دید فرم و ساختار و کارکرد بنا کمک کند. با توجه به بررسی‌های انجام شده مشخص کردن وضعیت سکوی دوم در اولویت کاوش است. البته در سطح این سکو انباشت‌های بسیاری وجود دارد که برآیند ساخت‌وسازهای دوران معاصر است. برجای‌مانده این سازه‌ها نیازمند آزادسازی است. همچنین باید ارتباط میان سکوی دوم با دیگر بخش های سازه را به‌دست بیاوریم. در فازهای آینده نیز پیچیدگی‌ها درباره‌ی دیواره‌ی ضلع شمالی سازه را رفع خواهیم کرد. در پایان به گوشه‌ی باختری خواهیم رفت. انجام همه‌ی این کارها وابسته به تخصیص اعتبارات ۷۵۰ میلیون تومانی است.
به گفته‌ی او، هم‌اکنون عرصه و حریم گستره‌ی نیایشگاه آناهیتا آزاد است و تنها بخش شمالی گستره نیازمند آزادسازی است که باید اعتبار آن فراهم شود. همچنین ساخت‌وساز در این منطقه ممنوع است. البته شماری واحد مسکونی در گوشه‌ی جنوب باختری مجموعه قرار دارد که باید تملک و آزادسازی شوند. درحال حاضر در صورت فراهم شدن استانداردهای جهانی از جمله زیرساخت، ارائه خدمات به گردشگری و… مانع خاصی برای ثبت در یونسکو وجود ندارد.
