باغ‌موزه‌ی نگارستان؛ آیینه‌ی رخدادهای تاریخی ایران

نگار جمشیدنژاد
1401-11-23
14:04

باغ نگارستان از سازه‌های تاریخی دوره قاجار است که در میدان بهارستانِ تهران و در خیابانی که اکنون دانش‌سرا نامیده می‌شود، جای دارد. باختر باغ به خیابان صفی‌علیشاه می‌رسد و خاور آن به دروازه شمیران. میدان بهارستان نیز در جنوب باغ جای گرفته است. از همین نشانی می‌توان پی بُرد که با چه پهنه و محدوده‌ای پیوسته با تاریخ‌ روبه‌روبه هستیم.
ساخت باغ نگارستان به دستور فتحعلی‌شاه قاجار و به سال 1222 مهی بود. شاه قاجار می‌خواست تابستان‌گاهی برای خود و نزدیکانش بسازد تا از گرمای تند تهران به آنجا پناه ببرد. از قضا باغی که به خواست او ساخته شد دل‌خواهش شد و هر سال روزهایی از تابستان را در آن‌جا سپری می‌کرد و هر بار دستور به گسترده‌تر کردن آن و کاشتن درختان و گیاهان فراوان می‌داد. سازه‌هایی که در باغ برپا می‌شد نمونه‌ای از معماری (:مهرازی) قاجاری بود و هنوز هم از دیدنی‌های تاریخی به‌شمار می‌‌روند. از بخش‌هایی که به فرمان شاه ساخته شد به‌ویژه باید از بخشی یاد کرد که به نام نارنجستان (گلخانه‌ای در ضلع شمالی باغ) ساخته شد.
در زمان فتحعلی‌شاه، باغ نگارستان بیرون از دروازه و حصار شهر تهران بود، اما با گسترش شهر در زمان پادشاهی ناصرالدین‌شاه، باغ نیز درون دیوارهای گرداگرد تهران جای گرفت و دیگر اقامت‌گاهی بیرون از شهر نبود. همین هم یکی از سبب‌هایی بود که در سالیان پس از آن از گستردگی و وسعت باغ کاستند و در زمین‌های آن سازه‌های نو ساختند.
از گذشته‌های دور در یکی از اتاق‌های عمارت باغ، شمار بسیاری از تابلوهایی نقاشی نگه‌داری می‌شد و از آرایه‌های ساختمان باغ به‌شمار می‌آمد. از همین‌رو بود که باغ را «نگارستان» نام دادند و به همین نام نیز آوازه پیدا کرد. تابلوها کار استادان نقاش آن روزگار بود؛ کسانی مانند میرزا جانی نقاش از هنرمندان ممتاز دوره‌ی زندیه و آغاز قاجاریه که استاد آبرنگ و سیاه‌قلم بود، میرزا بابا اصفهانی از استادان روش پیکرنگاری در نقاشی و عبدالله‌خان نقاش‌باشی از استادان چهره‌پردازی. کار آن‌ها نه تنها نشانه‌ای از هنر والای آن دوران بود بلکه به سازه‌ی باغ نیز زیبایی و دل‌انگیزی افزون‌تری می‌داد.
سازه‌ی باغ نگارستان به شیوه‌ی است که در مهرازی به آن کلاه فرنگی می‌گویند. کلاه‌فرنگی‌ها ساختمان‌هایی آرایه‌ای هستند که اغلب در میانه‌ی باغ‌ها ساخته می‌شدند و مهرازی آن‌های نیمی ایرانی و نیمی اروپایی بود. کلاه فرنگی باغ نگارستان دو عمارت است که به نام‌های دلگشا و تالار قلمدان شناخته می‌شوند. درخور توجه است که شمار اتاق‌های باغ به 64 عدد می‌رسد. اکنون کاربری آن اتاق‌ها به کتابخانه و تالارها تغییر یافته است. از آینه‌کاری‌ها نیز باید یاد کرد و چلچراغ‌هایی که سقف‌ها را آذینی دلخواه و تماشایی می‌دهند.
برای بازدیدکنندگان امروزی باغ نگارستان، یکی موزه‌ای است که دربردارنده‌ی تابلونقاشی‌هایی از استاد کمال‌الملک، هنرمند نامدار دوره‌ی قاجار، است. بیش از 130 تابلو از این استاد در تالار باغ نگارستان نگه‌داری می‌شود. یکی دیگر از تالارهای تُودرتُوی باغ به نام استاد علی اسفرجانی نامیده می‌شود و 18 اثر معرق و مینیاتور از او در آن‌جا نگه‌داری می‌شود. اسفرجانی از استادان هنر معرق بود. مجموعه‌ی دیگری که در باغ نگارستان دیده می‌شود از آنِ استاد ملک‌الشعرای بهار است که دربردارنده‌ی دست‌نوشته‌ها، اسناد و عکس‌های اوست. همه‌ی این‌ها و بیش از این‌ها، از باغ نگارستان، باغ‌موزه‌ای بسیار دیدنی ساخته است. آن‌جا آمیزه‌ای از هنر و تاریخ است!
پیش‌تر اشاره کردیم که باغ نگارستان با تاریخ معاصر ایران پیوند دارد. بسنده است از چند رویداد مهم تاریخی که در باغ نگارستان رُخ داده بود یاد کنیم تا اهمیت و ارزش آن باغ روشن‌تر شود. در باغ نگارستان بود که محمدشاه قاجار بر تخت پادشاهی نشست؛ در همین باغ بود که قائم‌مقام فراهانی، وزیر نامدار ایران را کشتند و در همین باغ نخستین فرهنگستان ایران در سال 1314 خورشیدی آغاز به کار کرد.

یادآور می‌شود باغ‌موزه‌ی نگارستان و موزه‌خانه‌ی مقدم تهران، 29 و 30 بهمن‌ماه 1401 خورشیدی، میزبان نمایشگاهی برای پاس‌داشت جایگاه زن و هنر ایران خواهند بود. بخشی از این آیین که عنوان «نمایشگاه زن در آیینه هنر ایران» به آن داده‌ شده است، ویژه‌ی شناساندن هنر زرتشتی‌دوزی است. در این آیین، شیرین مزداپور همراه با استادانی دیگر، درباره‌ی «نقوش پوشاک زرتشتیان» سخنرانی خواهد کرد.

مجید منتظرظهوری، استادیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران و مسوول اجرایی نمایشگاه، در گفت‌و‌گو با امرداد درباره‌ی برپایی «نمایشگاه زن در آیینه هنر ایران» گفت: برگزاری نمایشگاه بهانه‌ای است برای پا‌سداشت جایگاه بانوان ایرانی. «نمایشگاه‌ گل‌ونقش» با موضوع پارچه‌های تاریخی مجموعه پارچه‌های زرتشتی‌دوزی در خانه‌‌موزه‌ی مقدم برگزار خواهد شد. همچنین نمایشگاهی ویژه‌ی نمایش نقاشی‌های عفت‌الملوک خواجه‌نوری و شوکت‌الملوک شقاقی، دو تَن از بانوان پیشگام در هنر نقاشی مکتب کمال‌الملک در موزه مقدم برپا خواهد شد. آیین بازگشایی نمایشگاه همراه با نشست کارشناسی 30 بهمن از ساعت 11 تا 13 در تالار روح‌المینی باغ‌ نگارستان برگزار خواهد شد، که موضوع آن هنر زرتشتی‌دوزی است. شیرین مزداپور در گفتاری با عنوان «گل‌ونقش یادگاری نگارین از دوران قدیم» و علی گلشن درباره‌ی «بررسی نقوش پوشاک زرتشتیان ایران» سخنرانی خواهند کرد. سخنران سوم رضا مجیدی نجف‌آبادی است که سخنرانی او «پارچه‌های تاریخی موزه‌ی مقدم، مجموعه زرتشتی ‌دوزی» عنوان دارد.

منتظرظهوری همچنین درباره‌ی برنامه‌های آینده‌ی باغ‌موزه‌ی نگارستان و خانه‌موزه‌ی مقدم گفت: هر دو موزه از آثار ارزشمند شهر تهران هستند. ما می‌خواهیم از آن دو موزه پایگاهی فرهنگی یا به سخن دیگر، جایی برای دادوستدهای فرهنگی بسازیم. با برگزاری نشست‌هایی در بخش‌های فرهنگی و آموزشی، می‌کوشیم در بالابردن جایگاه فرهنگی جامعه خویشکاری خود را انجام دهیم. از پیروان ادیان رسمی کشور نیز دعوت خواهیم کرد تا درباره‌ی فرهنگ ‌و هنر جامعه‌ی خود سخن بگویند. با چنین کاری، میدان و زمینه‌ای برای پیوندهای بیش‌تر فرهنگی فراهم خواهد شد.
منتظرظهوری در ادامه افزود: برنامه‌هایی برای نوروز پیش‌رو داریم که در آن گفتمان آیین‌های نوروزی را پیش می‌کشیم و می‌کوشیم که برنامه‌ها با درون‌مایه‌ی هنری که در باغ‌موزه‌ی نگارستان عرضه شده است، هم‌خوانی داشته باشد. نشست‌های کارشناسانه هم در بخش میراث فرهنگی به‌ویژه در زمینه‌ی باستان‌شناسی، تاریخ و هنر برگزار می‌شود. این‌ها برنامه‌های ما برای سال آینده است و پرداختن به هنر ایران که بخشی از آن هنر پیروان ادیان رسمی کشور است.

نمایشگاه گل‌ونقش برای یک ماه در خانه‌موزه‌ی مقدم میزبان بازدیدکنندگان خواهد بود.

برای آگاهی بیش‌تر از برگزاری آیین رونمایی «نمایشگاه گل‌ونقش» به اینجا بروید.

باغ موزه نگارستان در کوی بهارستان تهران

دکتر مجید منتظر ظهوری، استاد دانشگاه و مدیر مجموعه باغ‌موزه‌ی نگارستان

حوض های گل نیلوفر باغ موزه نگارستان

نخستین تندیس فردوسی بزرگ در باغ‌موزه‌ی نگارستان

نمایش تابلو نقاشی‌های حضرت مسیح همراه با پخش ویدیوهایی در پیوند با این پیامبر به مناسبت سال نو میلادی، با توضیحات مریم صنعتی، راهنمای موزه‌ی باغ‌نگارستان

تالار استاد ملک‌الشعرای بهار

تالار صف سلام

تالار صف سلام فتحعلی‌شاه قاجار؛ دربردارنده‌ی نگاره‌ای بزرگ از فرزندان و نوه‌های او که گرداگرد دیواره‌های تالار نقش بسته است. (صف سلام از آیین‌های نوروزی دوره‌ی زمامداری فتحعلی‌شاه و به‌گونه‌ای نمایش قدرت وی بود).