کتاب مینوی خرد برپایه متن پازند به پژوهش مریم حاتمی و راهنمایی دکتر سعید عریان، چاپ نشر برسم نامزد کتاب سال 1401 شد. پژوهشگر که خود نویسنده این کتاب است درباره چرایی برگزیدن این راه و پژوهش در این باره در روز یادبود استاد پورداود سخن گفت.
بنام خداوند جان و خرد کزین برتر اندیشه بر نگذرد
خرد و خرد ورزی مقوله‌ای است که در بیشتر ادیان و مکاتب به جایگاه رفیع آن اشاره شده است و از اهمیت آن سخن رفته است. در آثار بزرگان ادب، حکمت، عرفان نیز پیوسته بر اهمیت آن تاکید شده است؛ چنانکه مولانا می‌گوید: ای برادر تو همه اندیشه‌ای مابقی خود استخوان و ریشه‌ای بازتاب این نگرش را می‌توان در آثار نویسندگان و شعرای این کهن بوم به کرات یافت. درمیان متون کهن بازمانده از دوره میانه زبان‌های ایرانی، که در آن‌ها به روش‌های گوناگون به جایگاه خرد وارزش و اعتبار آن در نزد آدمی و نقش آن در نظام آفرینش اشاره شده است. متن مینوی خرد جایگاه ویژهای داشته و نمونه‌ای بی‌بدیل در ادبیات پهلوی و معارف مزدیسنا به شمار می‌آید. در سراسر این متن شخصیتی نمادین به نام دانا در قالب پرسش و پاسخ به موضوعات گوناگونی پرداخته و پیوسته مینوی خرد را که همان خرد فطری است در تمام لحظات رودررو و پاسخگوی خود می‌بیند. چنانکه در جایی از این متن به زیبایی هرچه تمام‌تر پرسشی را این گونه مطرح کرده که خرد بهتر است یا هنر؟ و پاسخ می‌شنود که: خرد را که با بهی همراه نباشد نباید خرد پنداشت و هنری را که خرد همراه آن نباشد نباید هنردانست؛ و یا در جایی دیگر پرسشی با این درون کایه گفته می‌شود که آیا دادار هرمزد چیزی را آفرید که اهریمن نتواند به آن آسیب رساند؟ و مینوی خرد در پاسخ می‌گوید که به انسان خردمند و خرسند کم‌تر می‌توان آسیب رساند.
در این متن و نیز متون پهلوی دیگر پیوسته از دونوع خرد نام برده شده است نخست آسن خرد یا خرد فطری و دیگری گوشوسرود خرد یا خرد اکتسابی. تفاوت این دونوع خرد در آن است که آسن خرد موهبتی فطری است که در نهاد انسان قرار داده شده است ولی گوشوسرود، خردی است که انسان از راه کوشش به آن می‌رسد و آن را کسب می‌کند آنچه آدمی را در زندگی به سرمنزل خواسته خود می‌رساند و مایه به زیستی و برتری روح و روان او می‌گردد خرد فطری همراه با خرد اکتسابی است. زندگی نیازمند آفرینندگی است و لازمه آفرینندگی خرد است. به امید انکه پیوسته در بدست اوردن آن کوشا باشیم و این مهم را هرگز به‌دست فراموشی نَسِپاریم. پس از قرن چهارم هجری که دوره میانه زبان‌های ایرانی به سرانجام خود رسید، خواندن و درک متون پهلوی دشوار و دربعضی موارد ناممکن شد. در این میان باید به ویژگی‌های برجسته خط پهلوی نیز اشاره کرد که آن را به اوج پیچیدگی و ابهام می‌رساند. «این ویژگی‌ها از یک سو و پایان حیات مهمترین زبان دوره میانه از سوی دیگر، بعد‌ها علت بروز عوارضی شدند که یکی از مهمترین آن‌ها ظهور نوعی نوشتار خاص بر اساس تلفظ واژه است».
در حقیقت بهترین راه حل این مشکل یافتن روشی بود که بدان شیوه بتوان برای خواندن درست این متون نخست از شیوه‌ای آوانگار استفاده کرد ودیگر اینکه گروه ویژهای از مردم (طبقه زرتشتیان) بتوانند از آن شیوه به سادگی بهره ببرند. در نتیجه ایرانیان زرتشتی که به هندوستان ترک میهن (:مهاجرت) کرده بودند و از میان آنان، موبدان و روحانیون زرشتی برای از میان برداشتن دشواری‌های موجود، این متون را به الفبای اوستایی که نظام نوشتاری آوانگار بود، به گونه سنتی آوانویسی کردند. متن‌های پهلوی را که با این شیوه آوانویسی و نوشته شدند پازند می‌نامند. از این رو اساس کار این کتاب در گام نخست بررسی متن پازند مینوی خرد و سپس همانندی (:مطابقه) و مقایسه آن با سه متن پهلوی موجود بوده است.
متن مینوی خرد یکی از زیباترین متون پهلوی است. این متن شامل یک مقدمه و 62 پرسشی است که شخصیتی نمادین به نام دانا از مینوی خرد می‌پرسد. این متن به پشتوانه شیوه بیان، متن مناظره‌ای است. در این روش که یکی از روش‌های کهن حِکمی است طرفین مناظره در مورد بحث به باور می‌رسند و برای خواننده نیز جای پرسشی باقی نمی‌ماند. این روش در فلسفه، عرفان و کلام پیشینه‌ای بس دیرینه دارد.
برخی به پشتوانه مطلبی که در کتاب مینوی خرد یاد آوری شده، آن را جز متون اندرزی به حساب آورده‌اند. این درحالی است که در این اثر به جستارهای (:موضوعات) گوناگونی پرداخته شده که از آن جمله باید به مسایل اساتیری، جغرافیای اساتیری اوستا، مسایل اخلاقی، فقهی، عرفانی و کیهان‌شناسی اشاره کرد و دقیقاً همین ویژگی‌هاست که جایگاه این متن را تنها در متون اندرزی سست می‌کند. اما روی آوردن به این کار و ساختن با دشواری‌های گوناگون این پژوهش خود داستانی دیگر است.
علاقه به متون پهلوی و اگاهی از رمز و راز‌های آن چه در نحو، چه در صرف و چه در ترجمه، نگاه به این متون و مفاهیم و زمینه‌های نهفته در آن از دریچه وحدت وجودی و نه ثنویتی که گویی از آغاز آگاهانه تصمیم به تکرار بی وقفه آن گرفته شده بود تا شاید از راه ایجاد تواتری بی‌پایه برای آن توجیه و مشروعیتی ساختگی دست‌وپا شود، جست‌و‌جوی متنی جامع و فراگیر از اساسی‌ترین مفاهیم دینی، استوره‌ای، حماسی، بیولوژیکی، جغرافیای اساتیری، تاریخ شفاهی قومی و غیره، دست‌یابی به متنی راه‌گشا و هدایت‌گر به مباحث، مفاهیم و متون دیگر عرفانی، کلامی در حوزه حکمت الهی به معنی ویژه‌تر (:اخص) ، همه و همه از جمله عواملی بود که از یک سو انگیزه سلوک در این راه را متحقق می‌کرد و از سوی دیگر بنابر قاعده منطقی رابطه‌ی معکوسِ «گسترش مفهوم و محدودیت مصداق ». مرا به سوی متن مینوی خرد رهنمون می‌شد. به هرحال از آغاز پژوهش روی متن پازند مینوی خرد، برگردان آن به پهلوی و سپس فارسی، مقایسه و همانندی آن با سه متن دیگر پهلوی، توضیحات و حاشیه‌های مربوطه راهی بس طولانی و دشوار طی شد و من شادمان از پردن این راه با هزاران امید که راهی برای پژوهشگران دیگر گشوده باشم.
گزارش از دومین یادواره استاد پورداود در دبیرستان ماندگار فیروزبهرام
