به گمان می‌رسد که سنگ‌نگاره‌های ایران، هنری پیوسته است که گاه تا به اکنون نیز ادامه یافته است. هنوز هم برخی از بومی‌ها گستره‌های کشور ما نقش‌های خیالی خود را بر روی صخره‌ها و سنگ می‌کِشند و سنتی را ادامه می‌دهند که از دوره‌ی انسان‌های پیش از تاریخ آغاز شده است. «سنگ‌نگاره‌های جُربَت» نمونه‌ای از آن آثار هنر ابتدایی هستند که هم نقش‌های پیش از تاریخ را دارند و هم تصویرسازی‌ها و نقش‌زدن‌های بومی‌های امروز را.
باید هشت کیلومتر از خاور روستایی به نام جُربَت دور شد تا به اثری کهن و باستانی رسید که به نام «سنگ‌نگاره‌های جربت» آوازه پیدا کرده است. جربت از روستاهای جاجرم در استان خراسان شمالی است و دره‌ای باریک در دامنه‌ی کوه اوزون دارد که سنگ‌نگاره‌های دیرینه‌ی آن را باید در صخره‌های آن دره دید. دره‌ی جربت آکنده از تخته‌سنگ‌های کوچک و بزرگ است و نقش‌های کهن آن پُرشمارند. آب‌وهوای آن‌جا نیمه‌بیابانی است، اما از همان روزگاران پیش از تاریخ جایی برای زندگی انسان بوده است.
گذر هزاران سال، تخته‌سنگ‌های جربت را به رنگ تیره درآورده است و سطح صاف آن‌ها انگیزه‌ای به انسان‌ها دیرینه می‌داده است تا خیال خود را به شکل نقش‌هایی که گاه نمادین‌اند، نقاشی کنند. آن نقش‌ها همگی باستانی نیستند و هنوز هم چوپانان و بومی‌های جربت به کار نقش کشیدن بر روی صخره‌های دره ادامه می‌دهند؛ گویی آیینی باستانی است که باید پیوسته ادامه داشته باشد.از این‌رو ما در جربت با مجموعه‌ای از نگاره‌های بسیار دیرین و نقش‌های نو و امروزی سروکار خواهیم داشت. آن نقش‌ها با سنگ‌ها یا فلزهای نوک‌تیز بر روی صخره‌ها کنده شده‌اند.
تخته‌سنگ‌های جربت در دوران میانه‌زیستی (مزوزوییک)، در بازه زمانی 245 تا 65 میلیون سال پیش، شکل گرفته‌اند. بخشی از نگاره‌ها، همان‌گونه که اشاره کردیم، دست‌کار انسان‌های پیشاتاریخی است و دربردارنده‌ی نقش‌های جانوری، به‌ویژه بُزکوهی با شاخ‌های بلند، شتر، مار، گوزن، پلنگ و انسان‌های سوارکار است. انسان‌هایی که به‌گمان می‌رسد در حال رقصی آیینی هستند و نیز انسان‌های شکارگر، از دیگر نگاره‌های جربت به‌شمار می‌روند. در دوره‌ی میانی تاریخ ایران نیز نقش‌هایی بر آن صخره‌ها زده‌اند که گاه خط فارسی و گاه خط عربی دارند.
از نقش شتر در سنگ‌نگاره‌های جربت یاد کردیم. نکته‌ی درخور نگرش آن است که آن شترها دوکوهانه هستند که در گونه‌ی خود یگانه‌اند و در جای دیگری از سنگ‌نگاره‌های ایران همانند آن دیده نشده است. نقش‌های گیاهی و نشانه‌های نمادین و ابزار جنگی، مانند شمشیر و سپر و نیزه، نیز در میان آن همه نقش‌ونگار صخره‌ای جربت نمایان است. از نقش‌های نمادین باید از مثلث‌هایی یاد کرد که شاید نقشی از کوه باشند، یا دایره‌هایی که ضرب‌دری در میان آن کشیده شده است و پیدا نیست که اشاره به چه چیز است. برخی آن دایره‌ها را گردونه‌ی خورشید گمان بُرده‌اند.
اما تاریخ‌نگاری همه‌ی نقش‌های جربت کار آسانی نیست و با اما و اگرهایی همراه است. برخی از نقش‌ها بی‌گمان دست‌کار انسان‌های پیش از تاریخ است و دربردارنده‌ی باورهای آن‌ها که به شکل نمادین کشیده شده‌اند. برخی نیز آشکارا نقش‌های تازه‌ای هستند که چوپانان بومی کشیده‌اند و هنوز هم برای سرگرمی به این کار خود ادامه می‌دهند. باستان‌پژوهان چندین شیوه‌ی هنری در میان نقش‌های جربت شناسایی کرده‌اند. اما نکته‌ی مهم آن است که آنان در فاصله‌ی دو کیلومتری نگاره‌های جربت، پهنه‌ی زیستگاهی انسان‌های دوره‌ی مفرغ را کشف کرده‌اند. پس گمانی در این نیست که برخی از نگاره‌های صخره‌ای آن گستره اثری از همان انسان‌های کهن است. دوره‌ی مفرغ (برنز) آغازین از 3500 پیش از میلاد است و دوره‌ی مفرغ پایانی در 1600 پیش از میلاد به‌سرانجام می‌رسد.
مجموعه نگاره‌های صخره‌ای جربت خوشبختانه با انتشار کتاب دو زبانه‌ای، به فارسی و انگلیسی، از سوی سازمان میراث فرهنگی خراسان شمالی شناسانده شده‌اند و جستارهایی علمی و پژوهشی نیز درباره‌ی آن‌ها نوشته شده است. گفتنی است که در تیرماه 1392 خورشیدی گروهی از پژوهشگران دانشگاه بیرجند به بررسی همه‌ی سنگ‌نگاره‌های استان خراسان جنوبی (مانند جربت، دشت توس و لاخ‌مزار) پرداختند و 794 نقش‌ونگاره را در سراسر استان شناسایی کردند. آن نقش‌ها دربردارنده‌ی نقاشی‌های انسان‌های پیش از تاریخ از جانوران، گیاهان، ابزارها، شکل‌های نمادین و نمونه‌های دیگر بود. آن نگاره‌ها از دوران پیشاتاریخی تا دوران اسلامی تاریخ ایران را دربرمی‌گیرند.
*یاری‌نامه: گزارش خبرگزاری‌های ایرنا؛ ایسنا؛ باشگاه خبرنگاران جوان.
با دیگر نگاره‌ها و نوشته‌های سنگی ایران باستان آشنا شوید:
