در چهل‌وپنجمین نشست کمیته‌ی میراث جهانی یونسکو، در شهر ریاض عربستان سعودی، پنجاه‌وچهار کاروانسرای تاریخی از استان‌های گوناگون ایران ثبت جهانی شد. البته شمار کاروانسراهای دیرینه و تاریخی ایران به بیش از هفتصد سازه‌ی کاروانسرایی می‌رسد.
کاروانسراهای ایران، بیست‌وهفتمین اثر کشور ما است که مُهر ثبت جهانی خورَده است. بهره و سهم هر استان کشورمان در ثبت جهانی کاروانسراها چنین است: اصفهان (9 کاروانسرا)، خراسان رضوی ( 8 کاروانسرا)، یزد (6 کاروانسرا)، سمنان (5 کاروانسرا)، آذربایجان غربی (2 کاروانسرا)، آذربایجان شرقی، خراسان جنوبی، همدان و کرمان (هر کدام 2 کاروانسرا)، خوزستان، بوشهر، هرمزگان، تهران، قم، کاشان، فارس، همدان، کهگیلویه‌وبویراحمد، کرمانشاه، لرستان، اردبیل، گیلان، خراسان شمالی، مرکزی، البرز و قزوین (هر کدام یک کاروانسرا).
آگاهی‌های کوتاهی از این کاروانسراهای و زمان ساخت آن‌ها در اینجا آورده شده است.
کاروانسراهای ثبت جهانی ایران در نشست یونسکو
کاروانسراهای ثبت جهانی اصفهان
– نوشیروان: بازمانده از دوره‌ی صفوی.
– شیخعلی‌خان: کاروانسرای چاله‌سیاه یا شیخعلی‌خان زنگنه، سازه‌ای صفوی، در شهرستان شاهین‌شهر و میمه‌ی اصفهان، مهراز آن استاد طاهر اصفهانی نام بُرده شده است.
– مرنجاب: کاروانسرایی صفوی که به دستور شاه‌عباس یکم در سال 1012 مهی در 50 کیلومتری شهرستان آران‌وبیدگل ساخته شد.
– امین‌آباد: تنها کاروانسرای هشت‌گوشه‌ای اصفهان است. بازمانده از دوره‌ی صفوی.
– مهیار: کاروانسرایی مستطیل‌شکل که در دوره‌ی صفوی ساخته شده است.
– گز: بازمانده از دوره‌ی صفوی، در شهرستان برخوار و میمه.
– کوهپایه: کاروانسرای صفوی کوهپایه یا کوه‌پا. در سال 1391 تغییر کاربری داد و از آن هتلی سنتی ساختند.
– نیستانک: بازمانده از دوره‌ی قاجار و در شهرستان نایین. نمایی مستطیل‌شکل دارد.
– گبرآباد: در راه قمصر به کاشان در دوره‌ی صفوی ساخته شده است.
کاروانسراهای ثبت جهانی خراسان رضوی
– رباط شرف: یکی از شاهکارهای هنر مهرازی ایران است که در سده‌ی ششم مهی و در روزگار چیرگی سلجوقیان ساخته شده است. با شهر سرخس 45 کیلومتر دوری دارد.
– عباس‌آباد تایباد: بازمانده از دوره‌ی تیموری (سده‌ی نهم) در جاده‌ای ساخته شده است که شهرهای تایباد و مهشد را به هم پیوند می‌دهد. در دوره‌های صفوی و قاجار گسترش یافت.
– فخر داوود: با دیرینگی‌ای 700 ساله و ساخته‌شده در دوره‌ی تیموری.
– مزینان: در دوره‌ی صفویان پی افکنده شده است، در شهرستان داورزنی. سال ساخت آن 1061 مهی نوشته شده است.
– فخرآباد: بازمانده از دوره‌ی صفوی در شهرستان بجستان.
– مهر: به رباط مهر آوازه دارد. در دوره‌ی قاجار و در روستای مهر از بخش‌های شهرستان داورزن بنا شد.
– زعفرانیه: وابسته به دوره‌های صفوی و قاجار است که در شهرستان سبزوار ساخته شده است.
کاروانسراهای ثبت جهانی یزد
– سنگی انجیره: ساخته‌شده در سده‌ی هشتم و دوره‌ی ایلخانان مغول، در شهرستان اردکان.
– زین‌الدین: با دیرینگی‌ای 400 ساله در شهرستان مهریز.
– میبد: به‌جا مانده از دوره‌ی صفوی در شهرستان میبد. این سازه هر چند مربوط به دوره‌ی صفوی دانسته شده اما طرح سازه‌ای دوره‌ی قاجار را دارد.
– خرانق: از دوره‌ی قاجار و در شهرستان اردکان.
– آجری انجیره: ساخته‌شده در سده‌ی هشتم و در روزگار ایلخانان. به‌سبب دوری از جاده آسیب بسیار دیده است.
– رشتی: کاروانسرا و آب‌انبار رشتی عقدا. سازه‌ای آجری از دوره‌ی قاجار است.
کاروانسراهای ثبت جهانی سمنان
– قصربهرام: یکی از دیرینه‌ترین سازه‌های کاروانسرایی ایران است که در زمان ساسانیان ساخته شده و سپس در دوره‌ی صفوی بازسازی شده است. در جنوب گرمسار دیده می‌شود.
– آهوان: در گستره‌ی آهوان استان سمنان در سده‌ی پنجم مهی ساخته شده و هزارسال از دیرینگی آن می‌گذرد.
– میامی: بازمانده از دوره‌ی صفوی و در شهرستان میامی.
– عباس‌آباد: کاروانسرایی مستطیل‌شکل در شهرستان میامی که در دوره‌ی صفوی ساخته شده و در زمان قاجار بازسازی شده است.
– میان‌دشت: در شهرستان شاهرود است و در زمان صفوی پی‌افکنده شد و در دوره‌ی قاجار بازسازی شد.
کاروانسراهای ثبت جهانی آذربایجان غربی
– خواجه‌نظر: در شهرستان جلفا و در دوره‌ی صفوی ساخته شده است.
– خان: کاروانسرای خان خوی در دوره‌ی صفوی ساخته شد.
[ از یک کاروانسرای ثبت جهانی دیگر آذربایجان غربی به نام «خان» نیز در فهرست خبرگزاری‌ها یاد شده است. اما گمان می‌رود همان کاروانسرای خان ِ خوی باشد، یا سازه‌ای هم‌نام آن. ]
کاروانسراهای ثبت جهانی آذربایجان شرقی
– گویجه‌بیل: در شهرستان اهر و در دوره‌ی صفوی ساخته شده است.
– جمال‌آباد: در دوره‌ی ایلخانان ساخته شد اما شاه‌عباس دوم صفوی دستور به بازسازی آن داد. این کاروانسرا در شهرستان میانه جای دارد.
کاروانسراهای ثبت جهانی خراسان جنوبی
– سرایان: بازمانده از دوره‌ی صفوی است و در شهر سرایان. به نام رباط شاه‌عباسی نیز شناخته می‌شود.
– چهل‌پایه: در جنوب شهرستان طبس در نزدیکی روستای نایبند است و در دوره‌ی صفوی ساخته شده است.
– ده‌محمد: رباط ده‌محمد در 70 کیلومتری شمال طبس جای دارد. در دوره‌ی قاجاری ساخته است.
کاروانسراهای ثبت جهانی کرمان
– گنجعلی‌خان: در بخش خاوری میدان گنجعلی‌خان دیده می‌شود و سازه‌ای صفوی است. در آغاز مدرسه بوده و سپس به کاروانسرا تبدیل شده است.
– چاه‌کوران: در سال‌های پایانی پادشاهی قاجاریه در شهرستان راور ساخته شد.
کاروانسرای ثبت جهانی همدان
– فرسفج: کاروانسرایی در شهرستان تویسرکان که در زمان صفویه ساخته شد.
– تاج‌آباد: در شهرستان بهار و در دوره‌ی صفویه ساخته شده است.
کاروانسرای ثبت جهانی خوزستان
– افضل: در دوره‌ی قاجار و در شهرستان شوشتر به‌دستیاری خاندانی به نام افضل بنا شد.
کاروانسرای ثبت جهانی بوشهر
– برازجان: کاروانسرای مشیرالملک برازجان در سال‌های نخستین پادشاهی قاجاریه ساخته شد.
کاروانسرای ثبت جهانی هرمزگان
– بستک: در شهرستان بستک در باختر استان هرمزگان، در زمان قاجار سنگ بنای آن گذاشته شد.
کاروانسرای ثبت جهانی تهران
– پرند (قلعه‌سنگی): در شهرستان رباط کریم در استان تهران دیده می‌شود. کاروانسرایی دوبخشی است که بخشی از آن در دوره‌ی ساسانیان ساخته شده و ساخت بخش دیگر به دوره‌ی پادشاهی آل بویه (سده‌ی چهارم مهی) بازمی‌گردد.
کاروانسرای ثبت جهانی قم
– دیرگچین: یکی از بزرگترین کاروانسراهای تاریخی ایران است که در زمان ساسانیان ساخته شده و در دوره‌های صفوی و قاجار بازسازی شده است. این سازه در مرکز پارک کویر دیده می‌شد.
کاروانسرای ثبت جهانی فارس
– ایزدخواست: در شمال شهر آباده جای دارد. در زمان شاه‌عباس یکم ساخته شد.
کاروانسرای ثبت جهانی کهگیلویه‌وبویراحمد
– دهدشت: از سازه‌های کاروانسرایی صفوی است.
کاروانسرای ثبت جهانی کرمانشاه
– بیستون: در 30 کیلومتری شهر کرمانشاه و در کنار مجموعه‌ی تاریخی بیستون جای دارد. کاروانسرایی شاه‌عباسی و بازمانده از دوره‌ی صفوی است.
کاروانسرای ثبت جهانی لرستان
– چشمک: در شهرستان پُل دختر جای دارد و ساخته‌شده در دوره‌ی صفوی است.
کاروانسرای ثبت جهانی اردبیل
– صائین: در شهرستان نیر و در دوره‌ی صفوی ساخته شده است.
کاروانسرای ثبت جهانی گیلان
– تی‌تی: در شهرستان سیاهکل و در دوره‌ی صفوی ساخته شده است.
کاروانسرای ثبت جهانی خراسان شمالی
– رباط قلی: در راه تاریخی جرجان به نیشابور در شهرستان جاجرم است. مستطیل‌شکل است و در زمان تیموریان پی‌افکنده شده است.
کاروانسرای ثبت جهانی مرکزی
– باغ شیخ: کاروانسرای باغ شیخ یا عبدالغفارخان در دوره‌ی طندیه و در شهرستان ساوه ساخته شده است.
کاروانسرای ثبت جهانی البرز
– ینگه‌امام: در شهرستان ساوجبلاغ در دوره‌ی صفوی ساخته شده است. بازمانده‌هایی از دوره‌ی ایلخانی (سده هشتم) در آن دیده می‌شود.
کاروانسرای ثبت جهانی قزوین
– سعدالسلطنه: در دوره‌ی قاجار و به خواست سعدالسلطنه- فرمانروای قزوین- ساخته شد.
