در همایش «میراث جهانی چغازنبیل؛ ناگفته‌های زیگورات» عنوان شد:

چغازنبیل چکیده‌ی تاریخ است

خبرنگار امرداد: نگار جمشیدنژاد
1402-09-25
20:23

پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت‌تپه با همکاری مجله‌ی گیلگمش، نشر نوسده و خانه‌ی اندیشمندان علوم انسانی، در نشستی با باشندگی گروهی از کنشگران گردشگری و میراث فرهنگی به شناساندن (:معرفی) «میراث جهانی چغازنبیل؛ ناگفته‌های زیگورات» پرداخت. در این نشست از توانمندی‌های پنهان آن و همچنین کم‌توجهی‌ها و بی‌مهری‌ها به تاریخ نخستین اثر تاریخی ایران که در یونسکو ثبت جهانی شد، سخن به میان آمد و کتاب «بارقه کائنات: نگاهی بر میراث جهانی چغازنبیل» نوشته‌ی کامیار عبدی، باستان‌شناس، معرفی شد.

دکتر کامیار عبدی، باستان شناس و نویسنده، و استاد دانشگاه شهید بهشتی، در آغاز این نشست با اشاره به مشکلی که در تاریخ‌نگاری ایران باستان وجود دارد و به پایان دوره قاجاریه و اوایل دوره پهلوی مربوط می‌شود، گفت: ایرانیان تا دوره‌ی ناصر الدین‌شاه آگاهی چندانی درباره‌ی تاریخ ایران نداشتند. تا جایی که حکمرانان آن دوره هم بیش‌تر کیانیان و پیشدادیان که اساتیر ایران باستان بودند را نیای خود عنوان می‌کردند. از نیمه‌ی دوره ناصرالدین شاه ایران‌شناسی رواج پیدا کرد و پای باستان‌شناسان به شوش باز شد. حتی آگاهی‌های با ارزشی بر پایه‌ی منابع میان‌رودانی (:بین‌النهرینی) و کتاب‌های بسیاری درباره‌ی ایران باستان منتشر شد. دانش‌آموختگانی که در ایران کار می‌کردند به مرور با دوره‌های تاریخی ایران آشنا می‌شوند. در نتیجه‌ی همین آگاهی‌ها بود که دانش‌آموختگان متوجه وجود تمدن ایلامی که پیش از هخامنشیان زیست داشتند شدند.

نویسنده‌ی کتاب «بارقه کائنات: نگاهی بر میراث جهانی چغازنبیل»، با پیش‌کشیدن این پرسش که چرا انجمن مفاخر ملی و در آغاز دوره پهلوی یکم، با اینکه از تمدن ایلامی آگاهی داشتند بر آغاز تاریخ از دوره‌ی هخامنشی پافشاری داشتند؟ افزود: در آن دوره ویژگی‌‌های ارزشمندی همچون کوروش شهریار هخامنشی که شناخته شده و محبوب بود را پیش روی خود قرار دادند. البته به وجود اقوام «ماد» و «ایلامی» که پیش از هخامنشیان زیست داشتند هم، اشاره‌ای گذرا کردند.

وی ادامه داد: در نتیجه‌ی کم‌توجهی و کمبود محتوا و رمزگشایی نکردن از منابع، گاهی شاهد دست‌یازی به مفاخر ملی و مصادره گوشه‌هایی از تاریخ ایران از سوی کشورهای همسایه هستیم. همچنان که بایسته است همه‌ی ما از جان و دل برای نگاهبانی از تاریخ ایران بکوشیم، دولت نیز باید با بهره‌گیری از دیپلماسی فرهنگی خود، از هویت ملی و فرهنگی ایران پشتیبانی کند.

عبدی افزود: از این رو بود که من برای آنکه تاریخ دوره ایلامی تا این اندازه ناشناخنه نماند، سخن گفتن درباره‌ی ایلامیان را در سطح دانشگاه و مکان‌های تخصصی فرهنگی مطرح کردم تا همگان با دوره‌ی درخشان ایلامی بیش‌تر آشنا شوند و کتاب «بارقه کائنات: نگاهی بر میراث جهانی چغازنبیل» برآیند این کوشش بود.

وی در پایان گفت: چغازنبیل با شکوه‌ترین اثر ایلامی است و از دید فرهنگی و باستان‌شناسی اهمیت دارد. چغازنبیل تنها پنجره رو به مذهب ایلامیان به‌شمار می‌رود. چغازنبیل همچنان توانمندی پژوهش برای روشن‌شدن نقطه‌های تاریک را دارد و پژوهش درباره‌ی چغازنبیل به گسترش دانش ما درباره‌ی ایلامیان کمک می‌کند.

عاطفه رشنویی، مدیر پایگاه جهانی چغازنبیل و هفت‌تپه، دیگر سخنران نشست با عنوان اینکه، گلایه دارم، گلایه از اینکه چرا هیچ‌یک از سرپرستان (:متولیان) دولتی در این برنامه حضور نداشتند تا بشنوند کنشگران خوزستان درباره چغازنبیل، نخستین اثر میراث جهانی کشور، چه درخواست‌هایی دارند، گفت: چغازنبیل به عنوان میراث جهانی وارون (:برخلاف) دیگر میراث جهانی کشور، کمترین بازدیدکننده را دارد، چون کمتر شناخته شده است. این درحالی است که چغازنبیل آن اندازه راز سر به مُهر دارد که اگر از همین امروز دست به‌کار شویم شاید صد سال آینده بتوانیم پاسخ برخی از پرسش‌ها را بدهیم.

وی افزود: این اثر را به عنوان فخر آجری جهان می‌دانند. من چند سال پیش که همکاری خودم را با این مجموعه آغاز کردم هر روز دقت می‌کردیم ببینیم چند تَن از سایت میراث چغازنبیل بازدید کرده‌اند، امروز هنوز هم این کار را می‌کنیم و می‌بینیم که این اثر کم بازدیدترین سایت جهانی ایران است. چون هنوز نتوانسته‌ایم برای جامعه‌ی بهره‌مندان (: ذی‌نفعان) برآیند علمی و اقتصادی به وجود بیاوریم و معرفی درستی از آن داشته باشیم. همه‌ی کمبودها موجب شده تا نتوانیم برای آن کاری کنیم. این میراث برای همه است و همه حق دارند از آن بهره‌مند شوند.

مدیر پایگاه جهانی چغازنبیل در ادامه گفت: حلقه مفقوده ما در گردشگری به ویژه در خوزستان این است که به اندیشه‌ی مدیریت مقصد نرسیده‌ایم. هیچ‌گاه در کنار این میراث جهانی به فکر تفریح مردم و محتوای دیجیتال یا چیزهای دیگر نبوده‌ایم تا گردشگری که ۲۵ کیلومتر باید از جاده‌ی فرعی بپیچد تا به چغازنبیل برسد، از این تغییر مسیر خوشحال باشد. ۶۴۰ هکتار عرصه‌ی خشت‌وگِل و سراسر میراث داریم که باید دست به دست هم برای بالا بردن آگاهی همگانی و معرفی آن بکوشیم.

از این‌رو در نظر داریم تا در چغازنبیل برنامه‌ی «از غروب تا طلوع» را اجرا کنیم و امیدواریم با ایجاد زیرساخت‌های بازدید در شب، بتوانیم تا ۴۵ روز آینده آن را اجرایی کنیم.

مجتبی گهستونی، خوزستان‌پژوه و کنشگر میراث‌فرهنگی و گردشگری در این نشست از گنجینه‌های طبیعی در منظر میراث جهانی چغازنبیل سخن به میان آورد و با اشاره به اینکه چغازنبیل تنها یک سازه‌ی باستانی نیست، بلکه بهشتی محیط‌زیستی گرداگرد خود دار، گفت: تنها میراث‌فرهنگی در محدوده‌ی شهرستان شوش نبود که موجب نخستین کاوش‌های باستان‌شناسی در شوش شد. بلکه میراث طبیعی این کهن‌شهر و به‌ویژه توانمندی‌‌های نهفته در آن موجب شد تا نخستین اداره‌ی محیط زیست خوزستان هم در شوش شکل بگیرد. خوزستان توانمندی چشمگیری در جذب گردشگر هدفمند برای پژوهش و تولید محتوا بر روی جلوه‌های طبیعی پیرامون چغازنبیل دارد. از همین‌رو گستره‌ی حفاظت‌شده کرخه از سال 1349 خورشیدی، در مجموعه‌ی مناطق چهار گانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست ایران جای گرفت. انباشتگاه (:ذخایر) ارزشمند جنگل ملی کرخه، از مهمترین میراث طبیعی هستند که پیرامون مثلت جهانی جای دارند.

وی افزود: پارک ملی کرخه، منطقه حفاظت‌شده کرخه در باختر شوش جای گرفته است. برخی از گونه‌های گياهی این منطقه گز، پده، سريم، جاز، بيد، لگجی، استبرق، مرغ، شبدر است و پوشش جنگلی غالب را گیاه گز تشکیل می‌دهد. برخی از گونه‌های جانوری این منطقه گوزن زرد ايرانی، رودك عسل‌خوار، گرگ، گربه جنگلی، گراز، گربه وحشی، اردك مرمری، حواصیل زرد، لیکو خوزی، لیکو معمولی، میوه‌خور و … هستند. همچنین از گونه‌های خزنده منطقه حفاظت‌شده كرخه می‌توان به لاك‌پشت بركه‌ای، لاك‌پشت فراتی، مار آبی، گرزه مار، مار جعفری و… اشاره کرد.

منبع آبی منطقه رودخانه كرخه است که در میان جنگل جریان دارد. البته نهرها و زهاب‌های پیرامون نیز از منابع آبی منطقه به‌شمار می‌روند. وابستگی گاومیش به آب رودخانه و بهره‌گیری از جنگل برای علف‌خواری گاومیش و گاو، مردم بومی را به این منطقه وابسته کرده است، به‌گونه‌ای که بخش چشمگیری از درآمد اهالی از راه بهره‌برداری از این منطقه به‌گونه‌ی مستقیم و غیر مستقیم به دست می‌آید. نکته مهم اینکه تا دهه‌ی 30 خورشیدی دسته‌های 3 تا 5 تایی شیر ایرانی در این منطقه زندگی می‌کردند. باید گفت میراث طبیعی پیرامون چغازنبیل رخش خوزستان به شمار می‌روند.

پارک ملی، پناهگاه و منطقه حفاظت شده دز، همچنین جنگل‌های دز با درازای نزدیک‌به 150 كيلومتر از سردار آباد-دزفول آغاز و در امتداد رودخانه دز به‌سوی جنوب تا عنافچه نزديك اهواز ادامه دارد. گستردگی (:مساحت) منطقه نزدیک‌به 17533 هكتار است و پارک ملی آن 4100 هکتار گستردگی دارد. جنگل‌های یادشده تنها برجای‌مانده‌ی جنگل‌های نیمه گرمسیری در کشور ایران است که در گونه‌ی خود بی‌مانند هستند. درختان «پده» و «گز» و درختچه‌های «سريم»، «جاز»، «تمشك»، «استبرق»، «كهورك» و «لگجی»، «يونجه» و «گرامينه» بخشی از تنوع گياهی منطقه به‌شمار می‌رود. جنگل دز زيستگاه اصلی جانوران بسیاری در جلگه‌ی خوزستان است كه مهمترين آنها گوزن «زرد ایرانی» است كه از گونه‌های نادر ايران و جهان به به‌شمار می‌رود. آیا ساکنان شهر دوراونتاش، گوزن را می‌شناختند؟ گوزن زرد ایرانی پستانداری از خانواده گوزن است. گمان می‌رفت که نسل گوزن زرد ایرانی از میان رفته باشد، تا این‌‌که در دهه‌ی ۱۹۵۰ گله‌ای از آن در خوزستان دیده شد. اینک گله‌هایی از گوزن زرد ایرانی به زادگاه نخستین خود در زیستگاه‌های پارک ملی و منطقه حفاظت شده کرخه و پارک ملی و منطقه حفاظت شده دز، زیر نظارت اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان بازگشته‌اند. افزون‌بر آن گونه‌های جانوری با ارزشی مانند پرندگانی چون «بلبل خرما»، «ليكو»، «دوراج» و … در منطقه زندگی می‌كنند. از پستانداران ارزشمند نیز منطقه «رودك عسل‌خوار» و «گربه جنگلی» را می‌توان نام برد.

این کنشگر میراث فرهنگی ادامه داد: خوزستان با دارا بودن ويژگي‌های آب‌و‌هوايی، از ديرباز تاكنون، جایگاه ايل‌ها و تیره‌هاي گوناگون بوده است. در گستره‌ی جغرافيايی پیرامون چغازنبیل هم، اقوام گوناگون در درازای سده‌ها و دوره‌ها به ايفای نقش پرداخته‌اند. طبیعت پیرامون چغازنبیل در نوع کوچ‌گردی و حتا یکجانشینی تاثیرگذار بوده و شيوه‌ای از زندگی را از ديرباز به وجود آورده است كه در رابطه با اقليم و همسان با آن، سازگاری دارد. اين اجتماع بیشتر با فعاليت‌های كشاورزی و دامداری و پیوندهای (:روابط) بسيار نزديك خانوادگی روشن می‌شود. پیوندهای شخصی ميان اعضاي اين جامعه هم بسيار نيرومند است و الگوهای رفتاری سنتی بر اين پیوندها حاكم است. شيوه‌ی زندگی مردم بیش‌تر غير رسمی است و آداب و آیین‌ها به ندرت دگرگون می‌شوند. در اين جامعه خانواده نهاد كانونی است که در روستاها و دیگر نشیمن‌گاه‌های چغازنبیل سکونت داشتند.

آرش نورآقایی، پژوهشگر گردشگری و مدیرمسوول مجله تخصصی گیلگمش، در سخنان خود با موضوع «اهمیت تولید محتوا برای میراث جهانی» گفت: اگر درباره‌ی تاریخ خشت و آجر جهان سخن بگوییم چغازنبیل حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد، اثری که با دیرینگی ۳۲۰۰ ساله خود، چکیده‌ی تاریخ است.

وی افزود: ما در تولید محتوا لکنت داریم. با وجود اینکه ایران پس از انقلاب تا ۲۵ سال هیچ اثری را در یونسکو ثبت نکردیم، باز هم رتبه‌ی خوبی داریم و در جایگاه دهم جهان ایستاده‌ایم. برخی این گزاره را با رتبه‌ی دهم گردشگری ایران اشتباه می‌گیرند، درحالی که چنین برداشتی نادرست است چرا که آثار ثبت جهانی‌شده‌ی ما، هنوز منبع گردشگری هستند و به جاذبه‌ی گردشگری تبدیل نشده‌اند.

کاستی‌های ما در تولید محتوا تنها به شوند ضعف در بخش گردشگری نیست، بلکه بخشی از آن به خاطر نداشتن گفتمان در جهان است، ما بلد نیستیم خودمان را در جهان معرفی کنیم. در سطح‌بندی‌ها و رده‌بندی‌های جهانی از هیچ استوره‌ی ایرانی سخن گفته نمی‌شود و همین ناشناخته ماندن است که امروزه اهمیت تولید محتوا را بیش‌تر می‌کند.

نورآقایی چغازنبیل را اثر بسیار ارزشمند ایران و پایداری آن را بیانیه‌‌ای سیاسی عنوان کرد و افزود: این بنا در زمان خود، یعنی ۳۲۰۰ سال پیش ۵۲ متر بلندا داشته است. درحالی که بلندترین ساختمان در دوره قاجار، شمس‌العماره (در کاخ گلستان) با 35 متر بلندا بوده است. به گمانم آندره گدار است که چغازنبیل را جادوی آجرکاری ایرانی می‌داند. حال برای این‌که چنین مکان پراهمیتی به مقصد گردشگری تبدیل شود، به تولید محتوایی درخور با آن نیاز داریم. یکی از محتواهایی که درباره چغازنبیل باید تولید شود ویژگی چندگانگی فرهنگی (مولتی کالچرال) بودن آن است. با خودتان فکر کنید چرا تیم بارسلونا مهم است؟ حتما که به خاطر ستاره‌هایش نیست، این باشگاه فوتبال این نکته را مدنظر قرار داده است که حتما از همه فرهنگ‌ها نمایندهای در باشگاه خود داشته باشد از این‌رو است که بارسلونا خود را فراتر از اسپانیا می‌داند. همیشه این پرسش را دارم چرا جاده ابریشم از میان تمام راه‌ها در جهان مطرح‌تر است؟ به باور من چون چندگانگی فرهنگی در آن وجود داشته است و این نکته مهمی است که در تولید محتوا باید به آن توجه کنیم.

‌وی با عنوان اینکه آنچه باعث می‌شود مردم به این میراث دل‌بسته شوند، مطالعه است، گفت: به خاطره‌ی جمعی خود برگردید. درباره آثار جهانی ایران چند کتاب نوشته شده است؟ نه اینکه نباشد، منظور من کتاب‌های همه‌‌فهم است. ‌سهم کویرهای ایران که بخش‌هایی از آن هم ثبت جهانی شده است، تنها ۵ کتاب است؛ کویرهایی که گذر از آن‌ها مهم‌ترین کار «سون هدین»، کاوشگر، جغرافیدان و سفرنامه‌نویس سوئدی، بوده است. یا درباره باغ‌ ایرانی چقدر کتاب تولید شده است؟ تا درباره‌ی اثری کتاب تولید و نوشته نشود مشکل حل نمی‌شود.

محمد یاری، بنیادگذار شرکت میراث آرکا (حوزه میراث دیجیتال) در نشست میراث جهانی چغازنبیل؛ ناگفته‌های زیگورات، با عنوان «جست‌وجو در سرزمین خدایان در هر مکان و زمان» گفت: در مرکز شهر، بزرگترین نیایشگاه (:معبد) که همان زیگورات است، جای دارد. زیگورات چغازنبیل در دو مرحله ساخته شده است. در گام نخست تنها یک حیاط مربع با اتاق‌هایی در پیرامون حیاط بوده است. ورودی این اتاق‌ها به حیاط مرکزی باز می‌شدند. در مرحله دوم، ورودی‌های اتاق‌ها را بستند و ‌اشکوب‌های (:طبقه‌های) دوم، سوم و چهارم را به صورت حجم‌های توپُر خشتی از کف حیاط مرکزی ساختند. پی هر سه اشکوب بر حیاط مرکزی قرار دارند. راه دسترسی به اتاق‌هایی که پیش‌تر ورودی آن از حیاط مرکزی بود، نیز از سقف اشکوب نخست و با کمک پلکان بوده است. بر روی اشکوب چهارم نیز، نیایشگاهی شکوهمند را ساختند.

احتمالا زیگورات در زمان رونق شهر، نزدیک‌به 52 متر بلندا داشته که شوربختانه امروز تنها دو طبقه و نیم از آن به بلندای 25 متر از سطح زمین برجای مانده است.

وی ادامه داد: آفرینش تصاویر پانوراما که دارای نمایش جذاب و واقعی از سایت‌های باستانی است، گونه‌ای مستندسازی علمی و دقیق به‌شمار می‌رود. پایگاه جهانی چغازنبیل در همین راستا با دیجیتالی کردن نمایش‌ها و ایجاد محتوای‌های گرافیکی می‌کوشد دسترسی آسان و رایگان را به همه دلبستگان به این مجموعه تاریخی فراهم کند. در پروژه‌ی بازدید مجازی پایگاه جهانی چغازنبیل شرکت میراث آرکا با بهره‌گیری از ابزارهای دیجیتالی همه‌ی فضاهای شهر باستانی دورانتاش را به صورت پانوراما عکاسی و در پایان سامانه بازدید مجازی این پایگاه را فراهم کرده است.

یاری افزود: در این سامانه بازدیدکننده می‌تواند به‌گونه‌ی مجازی به واقعیت موجود در این محوطه پی ببرد. افزون‌بر این باستان‌شناسان و پژوهشگران با چنین راهکارهایی، می‌توانند در آینده بدون حضور در سایت، همه‌ی بخش‌های محوطه را با ریزبینی (:جزئیات) دقیق و سه‌بعدی ببینند و تحلیل‌های خود را با کمک این تصاویر به خوبی انجام دهند. آفرینش تصویرهای پانوراما که دارای نمایش جذاب و واقعی از سایت‌های باستانی است، گونه‌ای مستندسازی علمی و دقیق هستند و از مهمترین ویژگی‌های این روش، می‌توان کیفیت بالا و مشاهده دقیق را برشمرد که به همین علت بازدیدکننده می‌تواند با ریزبینی فضاها را ببیند و با بهره‌گیری از حرکت چرخشی 360 درجه‌ی آن، به خوبی با ویژگی‌های محوطه‌ها آشنا شود.

ویدئوهای کوتاه در معرفی منظر فرهنگی طبیعی چغازنبیل، تاریخچه‌ی محوطه و تفسیر و ارائه در چغازنبیل از دیگر برنامه‌هایی بود که در میان سخنرانی‌های این نشست پخش شد.

همایش «میراث جهانی چغازنبیل؛ ناگفته‌های زیگورات»، چهارشنبه 22 آذرماه 1402 در خانه‌ی اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.