جام هیولای دوسر و غزال؛ رمزگونه‌ای از جهان باستان

آ‌نچه از کاوش‌های باستان‌شناسی در مارلیک (در رودبار گیلان) کشف شده است از تمدنی خبر می‌دهد که در اوج شکوفایی هنر و اندیشه بود و سازوکاری پیچیده داشت. مردمان آن تمدن، اندیشه‌ها و باورهای خود را با ساخت هنرمندانه‌ی آثاری عرضه می‌کردند که حتا انسان کنونی را هم به شگفتی وامی‌دارد. «جام هیولای دوسر و غزال» که در چشم‌نوازی کم‌مانند است، یکی از آثار باستانی آن تمدن پویا است.

دیرینگی تمدن مارلیک دستِ کم به سه‌هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. آن‌ها مردمانی ایرانی‌تبار بودند که «آمارد» نامیده می‌شدند. در دهه‌ی چهل خورشیدی بود که به‌ناگاه آثار شگفت‌آور این تمدن از دل خاک بیرون آمد و جهان باستانی‌شناسی را حیرت‌زده کرد. پژوهندگان دریافتند که با کانونی باستانی که خاستگاه تمدنی پُربار است، روبه‌رو شده‌اند. تپه رودبار جایگاه چنان تمدن درخشانی است.
جامی که برپایه‌ی نقش‌های روی آن «جام هیولای دوسر و غزال» نامیده شده است، در همان کاوش‌ها پیدا شد. باستان‌شناسان به‌درستی نمی‌دانند که این جام چه کاربردی داشته است. شاید ساغری برای نوشیدن یا ظرفی برای نگهداری خوراکی‌ها بوده است. این جام از آلیاژ نقره و طلا درست شده و اکنون در موزه‌ی لوور پاریس نگهداری می‌شود.
بر روی جام، نقش هیولایی دیده می‌شود که دو سر دارد؛ یک سر به سوی چپ و سر دیگر به‌سوی راست متمایل شده است، در حالی که دهان هیولا به‌شیوه‌ی هراس‌آوری باز است؛ گویی در حال نعره‌زدن است. بال‌های هیولا گشوده است و دوپای آن پیچ‌وتاب‌خوران ترکیبی نمادین بدان بخشیده است. هر پنجه‌ی هیولا، پای یک غزال را در دست گرفته است؛ هیولا، آن دو غزال را شکار و طعمه‌ی خود ساخته است. ردیفی زنجیروار نیز در بالا و پایین جام طراحی و کنده شده است. این اثر به شیوه‌ی قلم‌کاری و برجسته‌کاری انجام گرفته و باریک‌بینی در ساخت آن، به‌راستی هر نگرنده‌ای را شگفت‌زده می‌کند. تاریخ ساخت این جام زرین، میان سده‌ی چهاردهم تا دوازدهم پیش از میلاد گمان بُرده شده است.
همان‌گونه که اشاره کردیم، جام هیولای دوسر در تپه‌های مارلیک کشف شده است. اندازه‌ی آن 11 در 11 سانتی‌متر است. نکته‌ی مهم درباره‌ی این جام و دیگر جام‌های به‌ دست آمده در مارلیک آن است، که وارون (:خلاف) جام‌های کشف شده در محوطه‌های باستانی لرستان، از طلا و نقره است.
هنرمند مارلیک با ظرافتی درخورِ آفرین، برآمدگی‌ها و فرورفتگی‌هایی بر روی جام نقش‌زده است. او با الهام از طبیعت پیرامونش، موجودی خیالی طراحی کرده که شاید معنایی نمادین برای آن بتوان یافت. جدای از طراحی هنرورزانه‌ی اثر، یک اهمیت دیگر این جام و دیگر آثار کشف شده در مارلیک، توانایی استادان فلزکار آن تمدن است. آن‌ها توانسته‌اند چیره‌دستانه از هنر فلزکاری استفاده کنند و چنین آثار رمزگونه‌ای بسازند، افزون‌بر این کار جامی برای کاربرد‌های روزانه هم هست.
دیرینکده‌ی لوور به داشتن چنین آثاری از ایران و دیگر تمدن‌ها خاور (:شرق) است که آوازه‌ای جهانی یافته است؛ آثاری که به بیرون از ایران بُرده شده‌اند و اکنون دارایی برای باخترزمین شناخته می‌شوند!

*یاری‌نامه: ویکی‌پدیا و جستار «خوانش نشانه‌شناسانه نقوش جام‌های مارلیک» نوشته‌ی نادیا معقولی و مهدیه کشتکار (دوفصلنامه‌ی هنرهای کاربردی- 1394- شماره 7).

با دیگر آثار تمدنی ایران در دیرینکده‌های جهان آشنا شوید:

آثار تمدنی ایران در دیرینکده‌های جهان (پیش‌درآمد)