روزی روزگاری سرو چم

درباره دیرینگی درختان سپندینه ایران نوشته‌هایی وجود دارد. برخی از این درختان بسیار نامبردار هستند مانند سرو کاشمر یا کشمر که گویند کاشته اشو زرتشت پیامبر بوده است و تا دوره حکومت عباسیان هنوز زنده بود و دیگری یک سرو بسیار کهن مانند سرو ابرکوه که هنوز خوشبختانه زنده هست. بسیاری درختان بنام و کهنسال و سپندینه هم هستند که با و جود آن که در روستا و منطقه خود شناخته شده و مشهورند ولی از سن و دیرینگی آنها به درستی پژوهشی دانش پایه نداریم. هدف این نوشتار توجه به دیرینه سالی درخت سرو چم و روشن‌کردن برخی از ویژگی‌های این سرو کهن است که نزد زرتشتیان جلوه و ارزش ویژه‌ای دارد.

پرسش از آنجا شروع شد که دوستی از دیرینگی ۳۰۰۰ ساله سرو چم گفت و هنگامی که سرچشمه‌یافتن این عمر را پرسیدم به تارنماهای خبری اشاره کرد. دیدم که در برخی از خبرگاه‌های مجازی سن این درخت را از ۳۵۰۰ سال (ویکی فارسی^[1]) تا ۱۱۰۰ سال (تبیان^[2]) آورده‌اند. همچنین بلندی آن را هم از ۱۸ متر (تبیان) تا ۲۸ متر (ویکی فارسی) ذکر کرده‌اند^[3]. بر آن شدم که بیشتر بکاوم تا ببینم که چه می‌یابم.

آنچه من از سرو چم از آخرین سفرهایم در حدود سال ۱۳۹۴ به خاطر دارم درختی بود دو یا سه‌پاره شده که جداییی تنه با سیم بکسلی به هم محکم شده بود. این سیم بکسل با کمک لاستیک‌هایی بر تنه درخت کشیده شده بود که کمتر آن را زخمی نماید.  بخشی از تنه درخت به سمت شیرکوه (به سمت جنوب) خشکیده تا نیمه‌خشک بود.  بر شاخه‌های سترگ پایین سرو چم هم مقدار زیادی ریسمان و بند و انار و پارچه بسته شده بود که گویا به نیت یک آرزو یا خواسته بوده است. همیشه در حیرتم که انسان کجا ایستاده که به جای این که بیشتر به نیازهای یک درخت کهن پایدار در کم‌آبی و توفان و آفتاب برسد خود از او خواهش کمک دارد! شاید هم در مقابل این که به این درخت آب و خوراک می‌دهد انتظار دارد که آرزوهایش را هم برآورد. و چرا این چنین شده است؟ ریشه این نوع نگرش به درختان کهن چیست؟‌ این هم خود پاک قصه دیگری است.

درباره‌ی سن‌وسال این درخت در پژوهش‌های علمی هر چه گشتم نیافتم تا رسیدم به یک نوشتار که از سروهای استان یزد در آن یاد شده بود و داده‌های فیزیکی آنها و سن تخمینی آنها را نیز آورده بود (خوشنویس و همکاران، ۱۳۹۷).  من در اینجا تنها از سروهای شهرستان های یزد، تفت و مهریز (استان یزد) یاد می‌کنم.  روش تعیین سن‌های به دست آمده مقایسه میانگین قطر تنه و محیط تنه با میزان رشد حلقه‌های گیاهی در نمونه‌های مشابه این درختان بوده است و به شکل بسیار خلاصه در مقالات اصلی ذکر شده است.

جدول یک: مشخصات جغرافیایی و ویژگی‌های فیزیکی برخی از درختان کهنسال و سن برآورد شده آنها (استان یزد). برگرفته از:‌ خوشنویس و همکاران، ۱۳۹۷.

بنابراین پژوهش تازه عمر سرو چم را تا ۶۰۰ سال برآورد شده است که با نوشته های شبکه های خبری اینترنت که از ۱۱۰۰ تا ۳۵۰۰ ذکر شده است بسیار تفاوت دارد. البته باید یادآور شد که در همین پژوهش اخیر (خوشنویس و همکاران ۱۳۹۷) اشاره به جزییات روش سن‌یابی نشده است. سرو کهن‌سال چم، در ۲۵ آبان ماه سال ۱۳۸۸ هجری خورشیدی، با شماره ۴۰ در فهرست آثار ملی طبیعی ایران به ثبت رسید و از آنگاه بیشتر مورد توجه و بررسی قرار گرفت.

در پاره‌ی دوم به شوندهای (دلایل) اهمیت و ارزش ویژه درخت سرو چم و به‌طور کلی درختان سرو در بین ایرانیان و به ویژه زرتشتیان می‌پردازم.

تقدیم به مردم گرامی چم؛ داریوش مهرشاهی (دوشنبه ۱۸ دی‌ماه ۱۴۰۲)

توضیحات:‌ روستای دربید در سی کیلومتری شمال شهر یزد و جزو شهرستان زارچ است. این روستا چندین درخت سرو دیرینه و یک قلعه تاریخی از عصر قاجاریه دارد. این مکان نزدیک ترین روستا به دیدارگاه سپندینه پیر نارستانه است.

مبارکه:‌روستایی با فاصله کمتر از پنج کیلومتر در شمال خاوری شهر تفت است.

روستای چم:‌در فاصله پنج کیلومتری شمال خاوری شهر تفت و شمال مبارکه است.

زین آباد:‌روستایی به فاصله حدود پنج کیلومتر در شمال تفت و جزو مجموعه سه روستای نزدیک به هم شامل مبارکه و چم و زین آباد.  از این روستاها چم بسیار تاریخی و قدیمی‌تر است.

محله نصرت‌آباد: از محدوده شاهدیه شهر یزد در حدود دهه چهل (بیش از شصت سال پیش) روستایی در باختر یزد بود و در محاصره ریگ روان.

چند سرچشمه مورد استفاده

خوشنویس، م؛ صادق‌زاده حلاج، م.ح؛ متینی‌زاده، م؛ احمدی، ش؛ شیروانی، الف و تیموری، م: سروهای کهن‌سال ایران. مجله طبیعت ایران، جلد سه، شماره پیاپی ده، امرداد و شهریور ۱۳۹۷، صص ۵۹-۴۴.

مهرشاهی، د: ارزش سروهای ایران. ماهنامه فروهر، سال ۲۲، شماره ۹ و ۱۰، آذر و دی ۱۳۶۶ ، صص ۳۳-۳۰.

https://gotoyazd.com/place/193/ سرو-چم/

http://www.baghbantak.com/index.php/seed-trees/phytophthora-disease

[1] Fa/wikipedia.org/wiki/سرو-کهنسال-چم

[2] Article.tebyan.net/173886/کهن-ترین-درختان-جهان-در-یزد

[3]  البته باید یادآور شوم که حتی در مورد سرو بسیار کهن ابرکوه هم از نظر سن و هم از نظر بلندی و هم از لحاظ داده های فیزیکی اعداد متفاوتی داده شده است. سن آن از 4000 تا 4500 (روس‌ها) و بعد تا 6000 و 8000 (ژاپنی‌ها) سال هم آمده است و بلندی آن هم از 25 متر تا 28 متر آورده شده است!! طبق معمول هیچ منبع مستند ثبت شده‌ای برای این ارقام وجود ندارد یا من نتوانستم بیابم.

[4]  محیط یقه Root Collar به پایین‌ترین بخش تنه اصلی درخت در محل اتصال بین تنه و ریشه گفته می‌شود.