بازی بومی «الک‌بازی زواره» به عنوان چهارمین اثر ناملموس این شهرستان در فهرست میراث ملی ناملموس کشور ثبت شد.
محسن هادی‌طحان‌زواره، کنشگر میراث فرهنگی گفت: با تلاش‌های فراوان انجمن حافظان میراث تاریخی، فرهنگی زواره و دوستداران فرهنگ، بازی سنتی «الک‌بازی زواره» در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.
به گزارش ایسنا و به‌گفته‌ی محسن هادی‌طحان‌زواره این بازی سنتی در نشست شورای سیاست‌گذاری ثبت میراث فرهنگی ناملموس کشور مطرح و ثبت شد. این آیین به میزبانی باغ فین کاشان، پس از بررسی مستندات که دربردارنده‌ی فیلم، عکس، فایل‌های صوتی و اسناد نوشتاری مربوط به قوانین و شرح بازی بود، سرانجام به‌عنوان چهارمین اثر ناملموس شهر زواره در فهرست میراث فرهنگی ناملموس کشور ثبت شد. نخل‌گردانی، مهارت آهنگری و پامنبری‌خوانی زواره نیز پیش‌تر ثبت شده بود.
وی افزود: تاریخ‌نگاران و کارشناسان دیرینگی این بازی را بیش از ۲۵۰۰ سال می‌دانند. هندی‌ها نخستین کسانی بودند که به این بازی جذاب روی آوردند. کم‌کم این بازی به فرهنگ ما ایرانیان نیز راه پیدا کرده و به‌مرور زمان دگرگونی‌هایی در آن به‌وجود آمده است.
مسوول انجمن حافظان میراث فرهنگی، تاریخی زواره درباره‌ی تاریخچه این بازی گفت: بازی بومی «الک‌بازی زواره» (با لام مشدّد) با بازی «الک‌دولک» که در بیش‌تر جاهای کشور انجام می‌شود، فرق بسیاری دارد. تفاوت در روش بازی و اصطلاحات، ابزارها و ملزومات بازی (چوب و الک و کوه) این بازی را منحصربه‌فرد کرده است. همین ویژگی‌های خاص بازی سنتی-تاریخی است که زمینه ثبت آن را در فهرست میراث ناملموس کشور فراهم کرد.
هادی‌طحان‌زواره یادآوری کرد: با وجود شواهد و مستندات و نقل سینه‌به‌سینه از گذشتگان در زواره، می‌توان دیرینگی این بازی را به بیش از ۳۰۰ سال گمان زد.
وی ادامه داد: مهم‌ترین ویژگی الک‌بازی زواره این است که برخلاف بازی‌های دیگر، محدودیتی ندارد و همه گروه سنی به این بازی می‌پردازند. امروزه، کودکان، نوجوانان و میانسالان و سال‌خوردگان نیز در آن شرکت می‌کنند.
این کنشگر میراث فرهنگی دیگر خصوصیت این بازی را مردانه‌بودن آن عنوان کرد و توضیح داد: چراکه بیش‌تر یک بازی قدرتی است و موجب تقویت قدرت عضلات، مخصوصا دست و بازو می‌شود، همچنین وجود تماشاچی‌ها در کنار این بازی چشمگیر است و نشانه دل‌بستگی به این بازی به‌شمار می‌آورد. گرچه سهم تماشاچی‌هایی که در پشت کوه مستقر می‌شوند، سرشکستن است! زیرا حرکت الک از میانه‌ی زمین به سمت هدف یا کوه اتفاق می‌افتد.
هادی طحان‌زواره درباره‌ی ابزار این بازی سنتی گفت: این بازی دربردارنده‌ی اَلَک، قطعه چوبی دوسرتراشیده (مانند مداد) و نوک‌تیز به درازای ۱۵ و قطر ۵ سانتی‌متر است. نجارها و خراط‌ها در گذشته با تیشه نجاری الک می‌ساختند و امروزه بیش‌تر با چرخ‌های خراطی به‌صورت یکنواخت تراش می‌دهند. الک‌های قطور به الک «قُرقُری» معروف است. چوب الک دراصل قطعه چوبی به قطر پنج و طول ۵۰ سانتی‌متر است که در گذشته کسانی که قدرت بیش‌تری داشتند، چوب الک قطورتر و بلندتری تهیه می‌کردند، به‌طورکلی در بیش‌تر خانه‌ها الک و چوب الک وجود داشت.
وی افزود: کوه دیگر ملزومات این بازی است که درواقع تکه‌های سنگ را با ارتفاع حدود ۵۰ سانتی‌متر روی هم می‌چینند. بازی و پرتاب الک و در اصطلاح «لک‌زدن» از کنار کوه آغاز می‌شود. کوه درواقع هدف و نشانی برای پرتاب الک است. کُری‌خوانی نیز در این بازی، چه در گذشته و چه امروز، پررنگ بوده و است. افرادی که قدرت پرتاب دست بیش‌تری داشته باشند و با دقت و مهارت به بازی بپردازند، موفق‌تر هستند. این بازی با دست کم دو و بیشینه ۱۰ نفر و گاهی بیش از این شمار در زمینی گسترده، که نزدیک‌به یک هکتار است، انجام می‌شود.
مسوول انجمن حافظان میراث فرهنگی، تاریخی زواره یادآوری کرد: مکان و درواقع زمین این بازی به‌دلیل پرتاب الک و خطرات آن باید دور از شهر و در جایی مسطح و وسیع باشد. از مکان‌های الک‌بازی زواره در گذشته موقعیت کنونی اداره بهزیستی این شهر است که به «باغِ مزار» معروف بود. پشت گنبد سبز زواره نیز بیش‌تر وقت‌ها گروهی در حال بازی بودند و امروزه هم در فضاهای باز انجام می‌شود. این بازی در بهار و بیش‌تر در پاییز که هوا معتدل‌تر است، همچنین روزهای آدینه انجام می‌شود.
هادی‌طحان‌زواره با اشاره به اینکه الک‌بازی زواره محدودیت ساعتی ندارد، یادآور شد: گاهی از صبح تا عصر و گاهی نیز از ظهر تا غروب آفتاب الک‌بازان مشغول بازی هستند. درباب روش بازی هم باید بگویم، الک‌بازان هرشماری که هستند به دو گروه مساوی تقسیم می‌شوند. یک گروه در کنار هدف یا همان کوه قرار می‌گیرد و گروه دیگر در طرف مقابل، یعنی میانه‌ی زمین جای می‌گیرند. گروهی که در کنار کوه هستند، باید به‌ترتیب به‌وسیله چوب به الک ضربه بزنند و آن را به‌سمت گروه مقابل پرتاب کنند که به این عمل «گال» می‌گویند. هریک از اعضای گروه حق زدن یک گال را دارند.
وی افزود: اگر الک با کوه برخورد کرد، فرد زننده گال می‌نشیند و اگر گال‌های بعدی را نیز به هدف بزنند، جای دو گروه عوض می‌شود و نوبت گال‌زدن گروه دوم فرا می‌رسد. اگر الک به هدف یا کوه برخورد نکرد، فردی که گال را زده است، می‌تواند سه مرتبه لک بزند، یعنی چوب الک را به یکی از سرهای الک بزند تا خود الک بلند شود. سپس می‌تواند با چوب ضربه‌ای دوبارهمجدد به الکی که از زمین بلند شده است، وارد کند تا به‌سمت گروه مقابل پرتاب شود.
مسوول انجمن حافظان میراث فرهنگی، تاریخی زواره افزود: عمل لک‌زدن تا سه مرتبه انجام می‌شود که در اصطلاح به آن الّک، دولّک و سه‌لّک می‌گویند. اگر پس از زدن سه‌لک و دورشدن الک از کوه گروه مقابل نتواند الک را به هدف یا کوه بزند، یک مرحله از برد گروه اول رقم می‌خورد که به آن «راه اول» می‌گویند. اگر لک بعدی هم به هدف نخورد، مرحله دوم برد رقم می‌خورد که به آن «راه دوم» می‌گویند و چناچه گروه دوم نتواند لک‌های «راه سوم» را به هدف بزند در اصطلاح «دوپل» نامیده می‌شود. اگر دوپل نسوخت به‌عنوان جایزه آن دو بار بازی توسط بازیکن از سر گرفته می‌شود.
هادی‌طحان‌زواره ابراز کرد: در مراحل بعد، سایر اعضای گروه اول نیز گال می‌زنند و به همین صورت عمل می‌کنند. گروه مقابل نیز همین بازی را به‌ترتیب انجام می‌دهد و کلیه مراحل گروه اول را پشت‌سر می‌گذارد. گروه برنده گروهی است که دوپل بیش‌تری به گروه مقابل بدهد. این بازی قوانین و اصطلاحات زیادی دارد که با قاطعیت در بازی اجرا می‌شود و این نشانه حساسیت و دقت این بازی سنتی و گروهی ۳۰۰ساله شهر زواره است.
وی گال، لک، سوزوندن، دوپِل، سِرُّ، چوب‌گذاشتن، نسوخت دوپِل، راه یک، راه دو، راه سه راه، دوپِل زیری خاک، کَت کِش، اَلَّک‌دولَّک، سِلَّک، پوچ‌کردن، مرزبندی، تو هواگرفتن، ته‌رفتن بالو اومِدن را ازجمله اصطلاحات رایج در الک‌بازی زواره عنوان کرد و گفت: در ادامه برخی از اصطلاحات و قوانین بازی را شرح می‌دهم. «سوزاندن یا سوختن»، به برخورد الّک به هدف که کوه نامیده می‌شود، می‌گویند، به‌عبارتی طرف مقابل الّک را می‌سوزاند.
مسوول انجمن حافظان میراث فرهنگی، تاریخی زواره با نظر به «پوچ‌کردن» توضیح داد: پس از پرتاب الک به‌سمت کوه یا هدف اگر الَک به کوه برخورد نکند و در نقطه‌ای پشت کوه قرار گیرد، بازیکن الَک را با دست برمی‌دارد و در جلوی کوه در فاصله دو متر یا کم‌تر به کوه آن را روی زمین می‌اندازد. پوچ‌کردن یک لک حساب می‌شود و فقط می‌توان به‌جای لک اول از آن استفاده کرد.
محسن هادی‌طحان‌زواره «کور کرد» را این‌گونه تعریف کرد: چنانچه در حین لک‌زدن پیش از اینکه بازیکن لک بزند، بازیکن تیم مقابل الک را بردارد، یا از محل خود جابه‌جا کند، یا ناخواسته (:سهوا) به پای او بخورد و از حالت خود منحرف شود، «کور کرد» گویند، یعنی الّک را باید کور کند یا آن را بردارد، مقابل چشم بگیرد و رها کند تا سر جایش بیفتد.
وی سپس «حالت پُل» را این‌گونه توصیف کرد: حالتی است که سر الک در موقعیتی بسیار مناسب رو به طرف مقابل قرار می‌گیرد، به‌طوری‌که با زدن کم‌ترین ضربه، منجر به بلند شدن الک از سطح زمین شود و بازیکن به‌راحتی بتواند ضربه دوم را به الک بزند.
مسوول انجمن حافظان میراث فرهنگی، تاریخی زواره سپس به «گرفتن الک در هوا» نظر کرد و گفت: وقتی بازیکن با پرتاب الک درواقع زدن گال یا لک‌زدن، درحالی‌که الک مسافتی را طی می‌کند، چنانچه پیش از برخورد الک با زمین، بازیکن طرف مقابل الک را در هوا با دست بگیرد، سوخته حساب می‌شود و این مساوی با برخورد به کوه و همان سوختن است. «دوپِل زیر خاک، سه‌پِل زیر خاک و…» نیز وقتی جایزه‌های دوپِل ذخیره شود، به‌کار می‌رود. «سِرُّ serro» هم نام دیگر دوپِل است که برگرفته از ترکیب «سه راه»، یعنی راه اول، راه دوم و راه سوم است که الک‌باز نتوانسته این سه راه را به هدف بزند.
هادی‌طحان‌زواره به شماری از قوانین الک‌بازی این شهر هم اشاره و یادآوری کرد: اگر در هنگام زدن لک چوب الک به الک برخورد کند و خود الک از زمین بلند هم نشود، یک لک حساب می‌شود، کوچک‌ترین تماس چوب با الک یک لک به‌شمار می‌رود. چنانچه موقع زدن لک، بدن بازیکن با الک تماس پیدا کند، یک لک به‌حساب می‌آید. چنانچه در حین بازی چوب الک از دست بازیکن بیفتد و بازیکن طرف مقابل چوب را بردارد، فرد باخته است و باید نفر بعدی بازی را ادامه دهد. زدن گال و لک‌های جایزه دوپِل را می‌توان به دیگر بازیکنان تیم واگذار کرد.
وی افزود: در بخش زواره، به‌ویژه شهر زواره هنوز رسم‌ها و آیین‌های کهن، مذهبی و همچنین غذاهای سنتی بسیاری وجود دارد که از ویژگی‌های خاصی برخوردارند. هریک در کشور منحصربه‌فرد است و قابلیت ثبت در فهرست میراث ناملموس ایران را دارد. امیدوارم با همکاری میراث فرهنگی شهرستان اردستان و همه دوستداران در گام‌های بعدی بتوانیم با ارایه مستندات تاریخی این آیین‌ها را نیز به ثبت میراث ناملموس برسانیم.
