هامون و کوه خواجه

نام کیانسیه (کیانسه) چهار بار در اوستا، سه بار در زامیاد یشت و یک بار نیز در وندیداد آورده شده است. نوشته‌های پهلوی، به‌ویژه بندهش حکایت از وجود «کیانسیه» در سیستان دارد. هیرمند تنها رود مهمی است که در خاک ایران به دریاچه‌ی هامون می‌ریزد. دریاچه‌ای که خود از بزرگ‌ترین دریاچه‌های آب شیرین در فلات ایران است. نام اوستایی دریاچه‌ی هامون «کنس اویه» یا «کنسو» بوده و در پهلوی و پازند «کیانسیه» یا «کیانسه» آمده است. دریاچه‌ی کیانسیه (هامون) در استوره‌های دینی یکی از ورجاوندترین(:مقدس‌ترین) آب‌های روی زمین است (دوست‌خواه، ۱۳۷۵: ۱۰۳۸). از نام‌های دیگر کیانسیه، دریاچه‌ی «سه تخمه» است. نام‌گذاری این دریاچه از آن روی است که بنابر گزارش اوستا نطفه‌ی زرتشت که سه پسر آینده‌ی او یعنی هوشیدر، هوشیدرماه و سوشیانس از آن خواهد بود، در این دریاچه نگه‌داری می‌شود (راشد محصل، ۱۳۶۹: ۸۷). دریاچه‌ی هامون در نوشته‌های اسلامی و شاهنامه به گونه‌ی «زره» و در اوستا «زرنکهه» آمده است.

کوه خواجه (اوشیدا)

«اوشیدَرِن» نام کوهی است که در میان پدیده‌های جغرافیایی (رودها، کوه‌ها و …) و حتا سرزمین‌ها برای نخستین بار در اوستا آمده است. چنان‌که نام البرز با آن شکوه و اهمیتی که در دین مزدیسنا دارد دست‌کم، هفت بار پس از آمدن نام اوشیدرن در اوستا دیده می‌شود. نام این کوه پس از البرز بیش از دیگر کوه‌ها در اوستا تکرار شده است. «اوشیدم» نیز نام دیگر این کوه و مکمل آن است که در اوستا آمده است. پورداود درباره‌ی معنی اوشیدرن می‌نویسد: بخش نخست آن از واژه‌ی «اوشه» به معنی سپیده‌دم و بامداد است (پورداود، یشت‌ها۲: ۳۲۱). هرتسفلد نیز در این‌باره می‌نویسد: اوشیدا به چَم(:معنی) «اوش» است که به معنی روح باطنی یا هوش و عقل است و واژه‌ی «هوشیدا» ممکن است کوه سحرگاهی یا باطنی باشد که تقریبا هم‌معنی با وحی است. «سوشانا» در این کوه ظهور می‌کند و او را «خداوندِ روز داوری» می‌نامند (هرتسفلد، ۱۳۵۴: ۱۱۱). کوه خواجه (اوشیدا) در دل دریاچه‌ی هامون، همچون یک برآمدگی منفرد جای دارد. این کوه از جنس سنگ سیاه صیقلی بازالت، به بلندای ۱۲۰ متر و پهنای دو کیلومتر از هرگوشه‌ی سیستان قابل دیدن است.

«کوه اوشیدم (اوشیدرن) را روزان و شبان، با نیاز برازنده زَور می‌ستایم» (هرمزد یشت، بند ۲۸).

در این بند، کلام الهی به شوند(:دلیل) این‌که بر زبان رانده شده، ستوده شده است و مشخص می‌شود که زرتشت بخش‌هایی از اوستا را بر روی کوه اوشیدم از اورمزد دریافت کرده است (آذرگشسب، ۱۳۵۴: ۵۲).

این کوه نزد مسلمانان نیز دارای سپندینگی(:تقدس) ویژه‌ای است. به شوند وجود مقبره‌ی «خواجه مهدی» و هم‌چنین «پیر گندم بریان» که گویا ریشه در باورهای پیش از اسلام مردم منطقه دارد و هرساله شمار زیادی از مسلمانان را به‌سوی خود جلب می‌کند (مهرآفرین، ۱۳۹۰: ۴۶).

همان‌گونه که یاد شد کوه خواجه در حاشیه‌ی دریاچه‌ی هامون، کوهی ذوزنقه‌ای شکل در دشتی بزرگ است. کوهی است آتشفشانی در پیوند با دوران سوم زمین‌شناسی. هنگام بالا آمدن آب هامون، کوه به صورت جزیره‌ای نمایان می‌شود و تنها راه دسترسی به آن در این مواقع استفاده از قایق است. به گونه‌ی کلی، بقایای کوه خواجه از چند واحد معماری تشکیل شده است که عبارتند از: کَک کهزاد، قلعه‌ی چهل دختران، آرامگاه خواجه مهدی، دژ مرکزی و بناهای دیگر . برخی این سازه‌ها را به دوره‌ی هخامنشی و پس از آن نسبت می‌دهند.

بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بخش کوه خواجه دژ مرکزی است. در محل آن را «قلعه‌ی کافران» و شماری از پژوهش‌گران خارجی آن را چغاشهر (گاگاشهر) نامیده‌اند. در برخی گزارش‌ها نیز از آن به‌نام «قلعه‌ی سام» یاد شده است. این دژ دارای سه بخش است: حیاط مرکزی، اتاق‌ها و رواق‌های کناری و آتشکده که در این اتاق‌ها نقاشی‌هایی دیواری وجود دارد و به این محل گالری می‌گویند. در شمال خاوری(:شرقی) گالری پلکانی سنگی وجود دارد که این بخش را به آتشکده پیوند می‌دهد. آتشکده به‌شکل چهارتاقی گنبددار با دالان طواف است. برخی از پژوهش‌گران این مجموعه را کاخ و برخی دیگر آن را معبد نام‌ نهاده‌اند (محمدی‌فر، ۱۳۸۷، ۹۴).