جشن هیرومبا؛ کهن آیین‌ تاریخی ایرانیان

واژه‌ی جشن به چم سرور و شادمانی و از «یز» اوستایی گرفته شده است و «یسن» و «یشت» اوستایی از همین بنیاد است. جشن آیینِ فرهنگی را گویند که هماره پویا و رو به سوی بالندگی و پیشرفت دارد و در آن، هر چه موجب شادمانی و زنده ماندن و خشنودی آدمی شود از اهمیت به‌سزایی برخوردار است، مانند جشن نوروز، چله و …. که خود پایه و بنیان فرهنگ است. بنابراین، فرهنگ به دسته‌ای از آیین و سنت‌های یک ملت گویند که نمادی از هویت آن مردم به‌شمار می‌رود. پس اگر مردمی فرهنگ خود را فراموش کند آن ملت بی نام و نشان خواهد شد. ابوریحان بیرونی می‌گوید: «بزرگترین گزند و آسیب برای یک ملت این است که بخش‌هایی از فرهنگ و تمدن خودش به مرور زمان از یاد او پاک شود و آن را به یاد نداشته باشد».
برخی از جشن‌ها به‌شوند عوامل گوناگون مانند پدیده‌های طبیعی در زمان مشخص شده برگزار نمی‌شود. جشن هیرومبا یکی از آیین‌های کهن و تاریخی ایرانیان است که هر ساله، همزمان با واپسین روزهای نخستین ماه سال، از سوی زرتشتیان در شریف‌آباد  اردکان  و مزرعه کلانتر یزد برگزار می‌شود. برپایی و زنده نگاه داشتن آیین هیرومبا نشان از یک کار گروهی، همدلی و همازوری زرتشتیان دارد. این جشن در روز اشتاد و ماه آذر قدیم (برپایه‌ی گاهشمار بدون کبیسه) با 26 فروردین‌ماه همزمان است، برگزار می‌شود. گمان این که هیرومبا، سده‌‌ای است که به شوند (:دلیل) محاسبه نشدن کبیسه در فروردین‌ماه برگزار می‌شود‏، بیشتر است.

پسین روز ارد از ماه فروردین‌ماه در گاهشمار زرتشتی برابر با 25 فروردین‌ماه خورشیدی زرتشتیان به پیرهریشت در نزدیکی اردکان، یکی از زیارتگاه‌های زرتشتیان در یزد می‌روند، در خیله‌ها (اتاق‌هایی در زیارتگاه برای استراحت ساخته شده است) سفره‌های آیینی می‌اندازند و پس از به‌جا آوردن نیایش با خوراکی‌های سنتی از یکدیگر پذیرایی می‌کنند.

سپیده‌دم روز اشتاد ایزد برابر با 26 فروردین‌ماه، همراه و همازور با یکدیگر، اوستای گاه «اوشَهن» را می‌خواندند، سپس به بیابان‌های پیرامون پیرهریشت رفته و بوته‌های هیزم که “غیزل” نامیده می‌شود را کنده و گردآوری می‌کنند. همچنین شماری از بانوان و مردهای خانواده نیز در خیله‌ها می‌مانند تا خوراک نیمروز را که آبگوشت است را آماده کنند.
بانوان در خیله‌ها، چشم به راه می‌ماندند، ناشتا (:صبحانه)، سیروگ آماده می‌کنند تا از کسانی که زحمت کندن و آوردن هیزم را بردوش داشته‌اند پذیرایی کنند.

پس از خوردن ناهار، جوان‌هایی که برای بار نخست به گروه غیزلی‌ها پیوسته بودند و تازه‌داماده را سردست می‌کنند و چوب می‌زنند و خانواده‌ی آنها باید با شربت از دیگران پذیرایی می‌کرد. خانواده‌ی کسانی که صاحب فرزند شده‌اند، تازه دامادها و تازه عروس‌ها میان باشندگان شیرینی پخش می‌کنند.

و پس از آن، همه به سمت شریف‌آباد راهی می‌شوند.

غیزلی‌ها، غیزل را به «بر مهر» می‌آوردند و بارهایشان را از الاغ خالی می‌کنند. پسین هنگام، جوانان غیزلی و بزرگ‌ترها، در دو ردیف جلوی خرمن هیزم می‌ایستاند، دهموبد، نام تازه درگذشتگان و همه‌‌ی درگذشتگان روستا را یک‌به‌یک یاد می‌کند، خدابیامرزی گفته و برای روان آنان آرامش درخواست می‌کند.

و پس از آن، جوانان یک بار ردیف نخست و بار دیگر ردیف مقابل در حالی که دست بر شانه‌ی یکدیگر دارند به سوی زمین خم شده همه هم آوا هیرومبا» می‌گویند. این آیین آمرزیده‌باد ادامه دارد تا هنگامی که دهموبد نام همه‌ی درگذشتگان را یاد کند.

آنگاه، موبد با آتشی که از آتش‌ ورهرام آورده‌، هیزم‌ها را به آتش می‌کشد.

باشندگان شعله‌های افراخته‌ی آتش که آرامش‌دهنده و یادآور ارزش‌های راستین آدمی مانند، پاکی، گرمی مهر و فروتنی، رسایی، پویایی و سربلندی است را به تماشا می‌ایستند. از آن پس تا شب به شادی می‌گذرد.

کدبانوی زرتشتی مقداری از آتش هیرومبا را به خانه‌ی خود می‌برد، کمی از آن را در اجاق خانه می‌ریزد و آن را با اضافه کردن چوب افروخته نگه می‌دارد. بامداد روز پس از افروختن آتش، بانوی خانه کمی از آتش زیر خاکستر افروخته‌شده در روز پیش را در آتشدان گذاشته با ریختن کندر و اسفند، بوی خوش در فضا می‌پراکند.

پس از پراکنده‌شدن بوی خوش، آتش به جایگاه آتش ورهرام بازگردانده می‌شود. آتشدان‌ها به آتشبند می‌سپارند. موبد بخشی از این آتش گردآوری شده در آتشدان را به نشانه‌ی همازوری، به آتش ورهرام می‌رساند و روشنایی را همچنان جاودانه می‌سازد.
از فردای آتش‌افروزی هیرومبا، گردهم‌آیی و جشن شادمانه تا سه شبانه‌روز، همچنان در روستای شریف‌آباد برگزار می‌شود. در این سه روز با سرزدن به خانه‎‌ها و خواندن نام درگذشتگان و گفتن واژه‌ی هیرومبا  روانشادان را یاد می‌کنند.
هیرومبا به‌گونه‌ی روشن معنی نشده‌ است، اما گمان می‌رود هیرومبا از واژه‌ی هیربد گرفته شده است. از آنجا که هیربد به کسی گفته می‌شود که آموزش می‌دهد، پس بخش «هیر» به چم «آموزش» و «اُم» به معنای «مال من» است. «با» نیز «باشد» معنا می‌دهد. در نتیجه، واژه‌ی هیرومبا را می‌توان  «آموزشی برای من»  برگردان کرد. فلسفه‌ی این نام، در این است که به یاد کسی که در گذشته در ده بوده، باشم و یاد این شادروان، در یاد باقی بماند.»
شهریار هیربد نگارنده‌ی «جشن در وادی کهن»، واژه‌ی هیرومبا را از سه بخش «هیر»، به چم راستی، روشنایی، «اُم» نام یکی از ایزدان نیرو و قدرت و کلمه‌ی «با» کوتاه شده‌ی باد در مجموع «راستی نیرومند باد» یا «راستی پرفروغ باد»، «روشنایی این خانه پایدار باد»، می‌داند.
به دنبال یورش تازیان به زرتشتیان و کوچ بسیار، موبد موبدان در ترک‌آباد ساکن شد، که در کنار این روستا، روستای احمد‌آباد و شریف‌آباد قرار دارند. پس از این که ترک‌آباد از بین رفت و اهالی احمد‌آباد نیز به شریف‌آباد آمدند، تنها روستایی که این آیین را برگزار می‌کرده ‌و می‌کند، شریف‌آباد است.
با شرایط پیش‌آمده در پی گسترش بیماری کووید-19 آیین هیرومبا سال 1399 خورشیدی، برگزار نشد. با آرزوی گذر از این روزهای دشوار، یاد آیین نیاکانی را پاسداشتیم.