مرگ در کمین آبسنگ‌های مرجانی خلیج فارس

آبسنگ‌های مرجانی در برابر گرم شدن آب دریاها و اقیانوس‌ها بسیار حساس و شکننده‌اند، به گونه‌ای که دچار سفیدشدگی و سپس مرگ می‌شوند. شوربختانه در چند سال گذشته به سبب گرمایش زمین، شمار سفیدشدگی مرجان‌ها در خلیج فارس افزایش یافته و بازه زمانی آن نیز کوتاه‌تر شده است.
به گزارش خبرگزاری ایرنا، آبسنگ‌های مرجانی، یا همان سنگ‌فرش‌های مرجانی کف دریاها و اقیانوس‌ها، از کهن‌ترین و غنی‌ترین موجودات زنده بر روی زمین هستند. آبسنگ‌ها یکی از باارزش‌ترین، ظریف‌ترین و گوناگون‌ترین اکوسیستم‌های آبی‌اند که شکل‌گیری آن‌ها به زمان بسیاری نیاز دارد و نقش بسیار مهمی در سلامت زیست‌بوم و آب‌وهوای کره‌ی زمین دارند.
تخریب و مرگ مرجان‌ها بر روی زندگی انسان تاثیرگذار است
به سخن دیگر، زندگی شمار زیادی از گونه‌های دریایی، مانند انواع ماهی‌ها، به وجود و زنده بودن این مرجان‌ها بستگی دارد؛ این ماهی‌ها خود سرفصل زنجیره‌ی غذایی مهمی در محیط اقیانوس به شمار می‌روند. از این‌رو، هرگونه تخریب و یا مرگ و میری در مرجان‌ها می‌تواند همه‌ی گونه‌های زنده‌ی دریایی و در پی آن حیات بسیاری از موجودات زنده‌ی خشکی‌زی (از جمله انسان‌ها) را تحت تاثیر قرار دهد.
بیشتر صخره‌های مرجانی میان ۵ تا ۱۰ هزار سال عمر دارند و بسیاری از آن‌ها صخره‌های آبی روی هم انباشته شده‌ای هستند که میلیون‌ها سال دیرینگی دارند. آبسنگ‌ها در شمار اکوسیستم‌های آب‌های کم ژرفای گرمسیری هستند. این اکوسیستم‌ها یکی از زیباترین آثار زندگی در سیاره‌ی زمین به شمار رفته و برخی از بزرگ‌ترین ساختارهای طبیعی به وسیله‌ی این دسته از موجودات ساخته می‌شوند و پناهگاه موجودات دریایی بسیاری هستند. به گونه‌ای که نبود مرجان‌ها منجر به نابودی بخش زیادی از موجودات دریایی می‌شود.
صخره‌های مرجانی پس از جنگل‌های مناطق حاره، دومین «بیوم» (منطقه زیستی) غنی جهان است که در همه نواحی اقیانوسی از قطب تا استوا گسترش دارند. اقیانوس هند و آرام وسیع‌ترین قلمرو آبسنگ‌های مرجانی را دارند که به سبب گستردگی بسیار به چندین زیر قلمرو از جمله استرالیا، زنجیره‌ی هاوایی، فیلیپین، دریای سرخ و خلیج فارس تقسیم می‌شود که در این میان خلیج فارس به علت اینکه دریایی نیمه بسته است و حرارت آب در آن نسبتا بالاست، گونه‌های بی‌نظیری را در خود پرورش داده است. برای نمونه، مرجان‌ها دمای ١٨ تا ٣٢ درجه را می‌توانند تحمل کنند اما در خلیج فارس دمای ١۴ و ٣۶ درجه هم ثبت شده است.
سخت‌جانیِ آبسنگ‌های خلیج فارس
آبسنگ‌های مرجانی نسبت به افزایش دما بسیار حساس و شکننده‌اند، اما آبسنگ‌های مرجانی خلیج فارس در شرایط بسیار سخت اکولوژیکی از لحاظ دما، شوری و کدورت قرار دارند و در این شرایط نیز به زندگی خود ادامه می‌دهند. نزدیک به ۱۱۱ گونه مرجانی در خلیج فارس شناسایی شده که ١٠٣ گونه‌ی آن در جزایر ایرانی خلیج فارس وجود دارد. از این‌رو، خلیج فارس یکی از زیستگاه‌های مهم و درخور اهمیت آبسنگ‌ها است. به سخن دیگر، کم‌وبیش تمامی جزایر ایرانی با آبسنگ‌های مرجانی محاصره شده است. نزدیک به ۱۷ جزیره‌ی ایرانی در خلیج فارس داریم. از مهمترین مناطق مرجانی ایران می‌توان به جزایر خارک، خارکو، فارسی، طاهری، کیش، لاوان، هندورابی، فارور، بنی‌فارور، شیدور، تنب بزرگ، تنب کوچک، سیری، لارک، ابوموسی، هنگام، قشم، هرمز، خلیج نای‌بند و خلیج چابهار اشاره کرد، که بیشترین گسترش آبسنگ‌ها در جزایر خارک و خارکو است.
بررسی‌های انجام شده به کوشش کارشناسان سازمان حفاطت محیط زیست، نشان می‌دهد که جزیره هندورابی ۲۰ گونه، خلیج نای بند ۱۴ گونه، جزیره خارکو ۲۱ گونه، جزیره خارک ۲۱ گونه، جزیره کیش ۲۸ گونه و جزیره فارور و بنی‌فارور دارای ۲۹ گونه مرجانی هستند. البته این پژوهش تا سال ۱۳۸۶ بوده و اکنون ممکن است دگرگونی‌هایی در این آمارها ایجاد شده باشد.
آلودگی‌های نفتی و گردشگری دریایی، بلای جان آبسنگ‌های خلیج فارس
در چند سال گذشته فعالیت‌های انسانی مانند صید و صیادی، غواصی، قاچاق، گردشگری دریایی و آلودگی‌های نفتی، به عنوان عوامل انسانی و از سوی دیگر گرمایش زمین به عنوان عامل طبیعی، بخش چشمگیری از آبسنگ‌های مرجانی خلیج فارس را از میان برده و آن‌ها را دچار سفیدشدگی کرده است. بر پایه‌ی آمار سازمان حفاظت محیط زیست، در حدود ٢٠ سال گذشته نزدیک به هزار هکتار از مناطق آبسنگ‌های مرجانی خلیج فارس در ایران به طور کامل از میان رفته است.
معمولا در ساختار آهکی مرجان‌ها تک سلولی زندگی می‌کند که سبب رنگ دادن به مرجان‌ها می‌شود. زمانی که دمای آب بالا می‌رود این سلول‌ها از مرجان‌ها جدا می‌شوند و این مساله سبب سفید شدگی آن‌ها می‌شود. اگر این دور ماندن بیشتر از دو ماه به درازا بکشد دیگر آن مرجان به طور کامل می‌میرد و از میان می‌رود.
برای نمونه، در عسلویه ٣۶٠ هکتار، خارک ١٨٠ هکتار و در کیش ١۵٠ هکتار آبسنگ مرجانی، برآورد شده که نزدیک به ٢۵٠ هزار متر مربع از این مناطق از میان رفته است. اگر جریمه‌ای که باید گرفته می‌شد صورت می‌گرفت برابر با ٧۵٠ هزار میلیارد تومان می‌شد؛ البته جریمه تخریب آبسنگ‌های مرجانی هر کیلو ۶ میلیون تومان است. دو دهم درصد اقیانوس‌ها را اکوسیستم‌های مرجانی تشکیل می‌دهد اما میزان خدمات و تولیدات آن‌ها بیشتر از تمام اکوسیستم‌های دریایی است. برآورد شده ارزش کل کالاها و خدمات اقتصادی ارایه شده از آبسنگ‌های مرجانینزدیک‌به ۳۷۵ میلیارد دلار در سال است.
مرگ آبسنگ‌ها: عامل طبیعی و دست‌اندازی‌های انسانی
مهدی بلوکی، رییس گروه اکولوژی دریا سازمان حفاظت محیط‌زیست، در این باره گفت: «به دلیل افزایش دما در سال ۲۰۱۶ حدود ۹۰ درصد از آبسنگ‌های مرجانی خلیج فارس در ژرفای کمتر از پنج متر سفید شدند و از میان رفتند، البته در همان زمان کمترین سفیدشدگی را در چابهار داشتیم. همچنین آبسنگ‌های مرجانی جزیره‌ی ابوموسی نیز سالم بودند».
وی درباره‌ی علت سفیدشدگی گفت: «گرمایش زمین یکی از عوامل سفیدشدگی آبسنگ‌های مرجانی است که از آن به عنوان عامل طبیعی یاد می‌شود هرچند که علت اصلی آن نیز انسان است، سفیدشدگی مرجان‌ها هر چند سال یکبار اتفاق افتاده البته در سال ۲۰۱۶ م. شدت سفیدشدگی از همه‌ی دفعه‌های پیش بیشتر بوده است».
رییس گروه اکولوژی دریا سازمان حفاظت محیط‌زیست افزود: «موضوع دیگری که وجود دارد این است که سال‌های پیش فاصله‌ی زمانی سفیدشدگی مرجان‌ها بیشتر بود اما اکنون این فاصله زمانی کوتاه‌تر شده است که به گرمتر شدن زمین برمی‌گردد. در واقع دمای آب نسبت به پیش افزایش یافته و همین مساله آبسنگ‌ها را تهدید می‌کند، مثلا اگر قبلا در ۳۳ درجه آب ۷۰ درصد سفید می‌شد اکنون در 5/ 33 درجه سفید می‌شوند».
تهدید مرجان‌ها افزایش یافته است
بلوکی ادامه داد: «به عنوان مثال در سال ۲۰۰۷ سفیدشدگی رخ داد آن زمان دمای آب مثلا ۳۲.۵ درجه بوده؛ در سال ۲۰۱۶ نیز دوباره سفیدشدگی رخ داد و در آن زمان مثلا دمای آب ۳۳.۵ درجه بوده است یعنی دمای آب یک درجه نسبت به سفیدشدگی قبلی بالاتر بود که این باعث شد میزان بیشتری مرجان سفید شود و این افزایش دما نیز باعث شد تا فاصله‌های سفیدشدگی نیز کم شود. اگر قبلا هر ۷ تا ۱۰ سال یکبار اتفاق افتاده اکنون کمتر از هفت سال سفیدشدگی رخ می‌دهد به همین دلیل تهدید مرجان‌ها در حال افزایش است و احتمال اینکه تاثیر منفی بیشتری بر روی مرجان‌ها داشته باشد زیاد است».
وی افزود: «بعد از سال ۲۰۱۶ که سفیدشدگی مرجان‌ها در خلیج فارس رخ داد شرایط متعادلی داشتیم، معمولا وقتی که سفیدشدگی رخ می‌دهد طبیعت به مرور خود را بازسازی می‌کند یعنی کم‌کم لارو و اسپرم‌هایی که مرجان‌های باقیمانده در دریا رها می‌کنند دوباره می‌نشیند و رشد می‌کنند؛ حالا ما به این روند چه کمکی می‌توانیم بکنیم؟ مثلا می‌توانیم یک سری شرایط استرس‌زایی که خودمان عامل آن هستیم را حذف کنیم، فعالیت‌های صنعتی، ماهیگیری را در مناطق مرجانی کنترل کنیم، آلودگی نفتی را کاهش دهیم و غواصی گردشگری را محدود کنیم تا به بازگشت سریع‌تر مرجان‌ها کمک کنیم».
رییس گروه اکولوژی دریا سازمان حفاظت محیط‌زیست ادامه داد: «معمولا هر زیستگاهی از دید پذیرش گردشگر و غواص ظرفیتی دارد. مثلا ظرفیت یک زیستگاه ۵۰ نفر بازدیدکننده در روز است بنابراین نباید بیشتر از این تعداد بازدید‌کننده وارد کنیم. البته این خیلی مساله بغرنجی در مناطق مرجانی ما نیست چون بیشتر در کیش و قشم با این معضل روبه‌رو هستیم که برای کنترل آن نیز یک سری برنامه‌ریزی‌ها صورت گرفته که انجام می‌شود».
وی افزود: «بر این اساس سه ماه پیش منطقه‌ی خارک و لاوان را پایش کردیم و نشانه‌هایی دیدیم که مرجان‌های جدید دوباره در حال شکل‌گیری هستند چون آن منطقه مرجانی معمولا برای شکل‌گیری مرجان مستعد است اما زمان می‌برد نباید انتظار داشته باشیم که مثلا در یک یا دو سال شرایط ایده‌آل شود معمولا چهار تا پنج سال و شاید هم بیشتر زمان می‌برد. البته شاید هم هیچ وقت آن منطقه مانند گذشته مرجان نداشته باشد اما اگر شرایط طبیعی مساعد باشد مقداری وضعیت بهتر می‌شود».
بلوکی درباره‌ی جریمه تخریب آبسنگ‌های مرجانی گفت: «جریمه تخریب آبسنگ‌ها هر کیلو ۶ میلیون تومان است که شامل قاچاق یا خسارت وارده بر این زیستگاه‌ها می‌شود. اما تخریب مناطق مرجانی جداگانه محاسبه می‌شود که بر این اساس سازمان محیط زیست با بررسی شرایط نحوه‌ی جبران خسارات را در قالب دریافت جریمه و یا بازسازی منطقه تخریب شده برآورد می‌کند که اکنون چندین مورد در این زمینه در جریان است البته این جزو وظایف استان‌ها است که باید پیگیری کنند».
بازسازی، جریمه شرکت‌های‌ نفتی تخریب‌کننده‌ی مرجان‌ها
وی ادامه داد: «البته برخی جاها جریمه زیاد می‌شود که در این شرایط در نشست‌ ارزیابی تصمیم می گیرند که آن شرکتی که تخریب وارد کرده باید مرجان‌های منطقه را بازسازی و جبران خسارت کند. مثلا در جزیره‌ی خارک یک شرکت نفتی بخشی از این منطقه را در روند لوله‌گذاری نفتی تخریب کرد و چون میزان جریمه بسیار بالا بود قرار شد که این شرکت به جای پرداخت جریمه منطقه را بازسازی کند که فاز مطالعاتی آن آغاز شده و در حال بررسی منطقه برای کار اجرایی هستند».
بلوکی درباره کشت آبسنگ‌های مرجانی گفت: «کار کشت آبسنگ‌های مرجانی چند سالی است که در کشور آغاز شده است ، دو سال پیش طرح پایلوت آن را در چابهار انجام دادیم به این صورت که یک سری مرجان‌ها را قلمه زدیم و بسیار هم خوب جواب داد. سال گذشته نیز یک سری مرجان تازه کاشتیم اما هنوز نتایج آن نیامده است که امیدواریم رضایت‌بخش باشد، البته کاشتن چند روش دارد یک روش این است که خزانه ایجاد می‌کنیم، یکی دیگر اینکه مرجان را مستقیم در منطقه مورد نظر بکاریم و یک روش دیگر این است که بستری ایجاد کنیم تا لارو و اسپرم رها شده در دریا بر روی آن بنشیند و رشد کند».
رییس گروه اکولوژی دریا سازمان حفاظت محیط‌ زیست افزود: «روشی که در چابهار اجرا کردیم به صورت خزانه بود اما دیگر آن را به جای دیگری انتقال ندادیم و اکنون در حال تبدیل شدن به جنگل مرجانی است و به یک زیستگاه مرجانی تبدیل می‌شود. با توجه به موفقیت‌آمیز بودن این روش دوست داریم ادامه دهیم، البته اکنون در خارک در حال انجام است و برای اجرا در لاوان نیز صحبت‌هایی شده و قرار است در لارک نیز اجرا شود اما هزینه‌بَر است و باید تامین شود».