خلیل عقاب؛ پهلوانی در مرز واقعیت و افسانه

زمانی که پهلوان خلیل عقاب به سال‌های سپری‌شده‌ی زندگی‌اش نگاه می‌کند، با طنینی که از صدای استوارش برمی‌آید، می‌گوید: «آرزوی همیشگی ام این بود کارهایی انجام بدهم که دیگران توانایی انجامش را نداشته باشند». او به آرزویش رسید. کارهایی کرد که داستان‌های افسانه‌ای را به یاد می‌آورَد. از همین‌روست که نامش را در کتاب رکوردهای «گینس» ثبت کردند. زمانی که او فیل 1400 کیلوگرمی را از زمین بلند کرد، روزنامه‌های انگلیس تیتر زدند: «هرکول ایرانی، لندن را تسخیر کرد!». خلیل عقاب اگر برای آن‌ها هرکول بود، برای ما رستم دستان دیگری است!
نام پهلوان خلیل عقاب زمانی در سراسر جهان پیچید، که او در شهر بیرمنگام انگلستان، در برابر چشم داوران و ثبت‌کنندگان رکوردهای گینس، با همان حرکت نخست، فیلی چند کیلوگرمی را از زمین بلند کرد! چه کسی باور می‌کرد انسانی در سن 65 سالگی چنین توانایی شگفت‌آوری داشته باشد؟ باید به چشم‌هایشان اعتماد می‌کردند؟ اما خلیل عقاب چنین کرده بود و بهت همگان را برانگیخته بود. خودش در یادکرد از آن سال‌ها می‌گوید که در ایتالیا چند بار اسب بلند کرده بودم، اما فیل چیز دیگری بود! سخت بود؛ با این همه از پس این کار برآمدم.

سال‌های بالندگی و سرآغاز پهلوانی
خلیل طریقت‌پیما، نام اصلی پهلوانی است که او را بیشتر به نام «خلیل عقاب» می‌شناسیم. خلیل در نخستین روز از فروردین‌ماه 1303 خورشیدی در محله‌ی «سنگ سیاه» شیراز زاده شد. سرنوشت چنین بود که بخشی از نام محله در کار او پدیدار باشد: پهلوان عقاب به استواری «سنگ» است، اما دلش در مهربانی و مهرورزی به سفیدی برف!
پدرش کشاورزی سخت‌کوش بود که از ماجراجویی‌های پسرش دلِ خوشی نداشت. نمی‌دانست چرا خلیل آن همه دل‌بسته‌ی کارهای شگفت‌آور و ناشدنی است؟ آن هم پسری که در کودکی، تنی رنجور و لاغر داشت و بیم از دست رفتنش می‌رفت. سال‌های دبستان و دانش‌آموزی این کودک، با بازیگوشی و شیطنتی بیش از اندازه گذشت. خودش می‌گوید: «در مدرسه همه از دستم شاکی بودند». تا آنکه با زورخانه و کار و بار پهلوانان آشنا شد. دل از درس بُرید و یکسره به زورخانه و نمایش‌های پهلوانی پرداخت. دیپلم که گرفت به پدرش گفت: «دیگر درس نمی‌خوانم». پدر پرسید: «چرا؟» گفت: «نمی‌توانم، مغزم نمی‌کِشد»! پافشاری پدر بی‌فایده بود. خلیل درس را رها کرد و آیین پهلوانی یاد گرفت و به جایگاهی رسید که دست یافتن به آن به خیال هیچ پهلوان زورخانه‌ای نمی‌رسد. او ناشدنی‌ها را شدنی کرد.
به هرروی، دل‌سپاری خلیل جوان به زورخانه روز به روز بیشتر می‌شد و آوازه‌ی دلاوری او در شیراز می‌پیچید. مرشد زورخانه شد و چندین سال در شیراز نمایش داد و برنامه‌های پهلوانی اجرا کرد، تا آن که گزارشی از کارهای او در یکی از مجله‌های اروپایی چاپ شد و آوازه‌اش به آن‌سوی مرزها رسید. بی‌درنگ سیرک «فاست» ایرلند از او خواست که برای همکاری و اجرای برنامه به آنجا برود. بدین‌گونه، خلیل عقاب در سال 1350 راهی اروپا شد و تا سه دهه پس از آن فرصت نکرد به ایران بازگردد. به 37 کشور جهان رفت و نمایش‌های پهلوانی برپا و هنرنمایی‌ها کرد. در آن سفرهای پُرشمار بود که زبان‌های انگلیسی و ایتالیایی و عربی یاد گرفت و استعدادش در زبان‌آموزی را نیز نشان داد.

کارهای شگفت‌آور پهلوان خلیل عقاب
شمار کارهای شگفت‌انگیز پهلوان خلیل، از شمار و اندازه بیرون است. یک‌بار 450 کیلو وزنه را با دندان از زمین برداشت؛ در میدان فرنیزه‌ی شهر رُم، یازده مرد را در دو سوی الواری نشاند و با پا از زمین بلند کرد؛ دو ماشین جیپ را در حالی که حرکت می‌کردند، با دو دست گرفت و از رفتن بازداشت؛ باز در ایتالیا خودرویی را از زمین بلند کرد. کار او چنان شگفتی ایتالیایی‌ها را برانگیخت که همان خودرو را به او پیشکش کردند. در هنرنمایی دیگر، تیرآهن 14 را خَم کرد و تیرآهن 12 را روی سَر گذاشت و به همان‌گونه کج کرد. یک نمایش دیگر او زمانی بود که روی زمین دراز کشید و کامیون و اتوبوسی از روی سینه‌اش گذر کرد! باز، سنگی دو تُنی را روی سینه می‌گذاشت و دیگران با پتک بر سنگ می‌کوبیدند و او خَم به ابرو نمی‌آورد!
پهلوان خلیل از آن دست کارهای شگفت‌آور فراوان انجام داده است. به‌راستی او چگونه از پسِ چنین کارهایی برمی‌آید؟ خودش می‌گوید: «خواستن، توانستن است. اگر در کاری عشق باشد، هر کاری می‌توان کرد». اما این را هم می‌افزاید که: «تمام این کارها تمرین است». درست هم همین است؛ او سختی‌ها کشیده، تمرین‌ها کرده و رنج‌ها بُرده است تا به جایی برسد که یک جهان او را بشناسند و نامش را در کتاب رکوردها ثبت کنند.
بارها نیز آسیب‌ها دیده است. در یکی از همان نمایش‌ها در ایتالیا، رگ پای او از هم می‌شکافد و چندبار نیز با اغما می‌رود. ریه‌اش پُرخون می‌شود و ناگزیر تَن به جراحی‌های چندباره می‌دهد. اما با همه‌ی سختی‌هایی که کشیده است، خود می‌گوید: «تسلیم نشدم»!

بازگشت به ایران
پهلوان خلیل عقاب سرانجام پس از سال‌ها دوری، به میهنش بازگشت و نخستین سیرک ایران را برپایه‌ی استانداردهای جهانی، بنیان‌گذاری کرد. از همسرش یاری گرفت و مدیریت سیرک را هم به پسرش سپرد. از 60 هنرمند پرتغالی، ایتالیایی و رومانیایی نیز دعوت کرد و آن‌ها را به ایران آورد تا مردم را با هنر سیرک و نمایش بیشتر آشنا کند. برای رونق بیشتر دادن به سیرکش نیز جانورانی مانند خرس و شیر از هندوستان به ایران آورد. همه‌ی این‌ها دست به دست هم داد تا آوازه‌ی سیرک پهلوان خلیل عقاب در سراسر ایران بپیچد. با این‌همه، ناسازگاری‌ها در راه بود. چندی پس از آن شهرداری تهران اجازه نمایش به او نداد. دیر زمانی در کانکس یکی از پارک‌های تهران، با دشواری بسیار زندگی کرد و سپس ناچار شد به زادگاهش، شیراز، بازگردد؛ آن هم در سن 95 سالگی.
یک چند از صندوق حمایت از بازنشستگان ورزشی، ماهیانه‌ی ناچیزی دریافت می‌کرد. پس از چندی همان را به او ندادند. روزی مدیر صندوق به او گفت: «شما قهرمان نیستنید! از این‌رو حقوقت را قطع می‌کنیم». خودش می‌گوید: «جای تعجب دارد که نام من به‌عنوان یک پهلوان در کتاب گینس به ثبت‌ رسیده، به اندازه‌ی یک اتاق 12 متری جام و مدال دارم و از دست امپراتور ژاپن کاپ گرفته‌ام، اما این حقوق ناچیز به من تعلق نمی‌گیرد» (خبرگزاری ایرنا، شهریور 1398).
پهلوان خلیل عقاب در اسفند 1387 همسرش را در تصادف رانندگی از دست داد؛ همسری که 18 سال در کنار او سیرک را گردانده بود. این نیز رنج دیگری بود.
افزون بر هنرنمایی‌های ورزشی و کارهای بسیار پهلوانی خلیل عقاب، او در چندین فیلم سینمایی نیز هنرپیشگی کرده است. پای او در سال 1343 و با بازی در فیلم «شکوفه‌های امید»، به کارگردانی رضا صفایی، به سینما باز شد. سپس در چندین فیلم نقش‌ورزی کرد؛ مانند: کوه زاد (1346)، مرد صحرا (1347)، گناه زیبایی (1348) و مردان خشن (1350).
پهلوان خلیل عقاب اکنون در زادگاهش شیراز زندگی می‌کند. چندی پیش فیلم مستندی درباره‌ی زندگی و کارهای او با نام «آشیانه‌ی عقاب» به کارگردانی مریم اسلوبی تهیه شد. این پهلوان نامدار را به نام «پدر سیرک ایران» نیز می‌شناسند.

* آنچه از زبان خلیل عقاب آورده شد برگرفته از گفت‌و‌گوی او با تارنمای «خبر آنلاین» است.

یاری‌نامه‌های دیگر: «پایگاه خبری پرسش»؛ «ایرنا» و «ویکی پدیا».

اجرای آخرین سیرک خلیل عقاب در بوستان ولایت تهران

سیرک راشن به سرپرستی خلیل عقاب از قویترین مردان ثبت شده در گینس

خلیل طریقت پیما نامور به خلیل عقاب

خلیل عقاب درسن 18 سالگی

آغاز نمایش خلیل عقاب در  سی سالگی

بلندکردن وزنه 800 کیلوگرمی پهلوان خلیل عقاب

پهلوان خلیل عقاب سرپرست سیرک ایتالیایی در ایران

سیرک راشن به سرپرستی خلیل عقاب در بوستان ولایت

پهلوان خلیل عقاب رکوردار قویترین مرد در کتاب گینس

پهلوان خلیل عقاب زمانی که در انگلیس فیل دو تنی را با دندان بلند کرد و اسم وی در کتاب گینس جهانی ثبت شده است

فرتور از همایون مهرزاد است.

2393