مرمتهای غیراصولی و نامناسب بر روی آثار تاریخی فرهنگی چند سالی است که به یکی از موضوعهای چالشبراَنگیز و مهم در زمینهی میراث فرهنگی تبدیل شده و هر از گاهی خبرهای پراکندهای از آن در سراسر کشور به گوش میرسد. هماینک نیز، دژ ارزشمند «پوسکان» در شهرستان کازرون گرفتار مرمتهای غیراصولی و اِستحکامبخشیهای نادرست و نارسا شده است.
به گزارش اَمرداد، مرمت و بِهسازی بر روی آثار تاریخی فرهنگی بهویژه بر روی آثار سنگی و باستانی، امروزه به یکی از دشواریهای بزرگ و چالشبراَنگیز وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور تبدیل شده است. کمبود بودجه در وزارت میراثفرهنگی و بهره نگرفتن از رایزنی و راهنماییهای کارشناسان پیشکسوت در اَمر مرمت و گاهی آماده و مصوب نکردن طرح مرمت در شوراهای فنی میراث فرهنگی استانها و تاییدیهی آن از سوی پژوهشکدهی حفاظت و مرمت آثار تاریخی فرهنگی کشور، سبب شده است که برخی از آثار تاریخی فرهنگی ارزشمند و یگانه از مرمتهای غیراصولی و نامناسب رنج برده و در برخی موارد دستخوش آسیبهای برگشتناپذیری شوند. همچنین با وجود اینکه، باید وزارت میراث فرهنگی یک نهاد تخصصی و ویژه در زمینهی میراث فرهنگی و پاسداری و نگهداری از یادگارهای تاریخی فرهنگی کشور باشد، ولی رِخنهی افراد سیاسی و غیرمرتبط و بدون تخصص در زمینهی میراث فرهنگی به درون وزارتخانهی میراث فرهنگی در یک دههی گذشته، این نهاد تخصصی و فرهنگی را با چالش روبهرو کرده است. از سویی، گاه زد و بندهای سیاسی و روابط دوستانه و مسایل غیرفرهنگی در پشت پردهی سیاستگذاریها در میان برخی از مدیران و مسوولان میراث فرهنگی، سبب شده است تا کارهای تخصصی به دست افراد و یا شرکتها و موسسات غیرتخصصی و یا بدون پیشینهی کاری (رزومهی علمی) داده شود که نتیجهی آنها، مرمتهای غیراصولی و گاه ناشیانه و حتا آسیبرسان به آثار تاریخی فرهنگی ارزشمند و تکرارناپذیر کشور است. در چندین سال گذشته، کم نبوده آثار تاریخی فرهنگی کشور که به سبب مرمتهای غیراصولی و نامناسب آسیب دیده و به تیتر نخست خبرگزاری و روزنامههای کشور تبدیل شدهاَند.
اما در دو سه سال گذشته، وضعیت مرمت غیراصولی آثار تاریخی فرهنگی کشور شتاب و رشد بیشتری پیدا کرده است که بیانگر نگاه غیرعلمی و سطحی و بدون دوراَندیشی برخی از مدیران و مسوولان میراث فرهنگی در استانها است. هرچند که، نباید کمبود بودجهی در وزارت میراث فرهنگی را نادیده گرفت که بیگمان اَنگیزهی بیشتر این تصمیمگیریها بوده است. با این همه، گاهی با همان بودجهی اَندک و به فراخور شرایط مکانی و زمانی آثار تاریخی فرهنگی میتوان با برنامهریزی مناسب و آمادهسازی طرح و پژوهش و بررسیهای علمی و کارشناسی بر روی یک اثر تاریخی فرهنگی و بهرهگیری از تجربه و دانش پیشکسوتان و کارشناسان اَمر به نتیجههای خوبی دست یافت. اما گویا همچنان “در بر همان پاشنه میچرخد” و باید همواره بینندهی مرمتهای غیراصولی و گاه ناشیانه بر روی یادگارهای تاریخی فرهنگی ارزشمند و تکرارناپذیر کشور بود.
سال شوم مرمتهای غیراصولی آثار تاریخی کشور
اما امسال را باید سال تلخ و ناخجستهی (:شوم) مرمت آثار تاریخی فرهنگی کشور دانست که با مرمتهای غیراصولی و ناشیانهی دژ پرتغالیها در جزیرهی هُرمز در فصل بهار آغاز و رسانهای شد و پس از آن به منارهی مسجد پامنار مهدی شهر در سمنان رسید. همچنین میراث جهانی پارسه (تختجمشید) نیز از مرمتهای غیراصولی و دخالتها بیبهره نماند. و سرانجام به مرمتهای غیراصولی و آسیبرسان به سنگنبشتهی ساسانی شاهپوریکم در اِشکَفت (:غار) حاجیآباد مَرودَشت و چهارتاقی ساسانی بسیار ارزشمند رُستاق داراب رسید. هرچند که، برخی از مرمتها از آنِ سال گذشته بوده است، ولی بهسبب دورافتادگی برخی از این آثار تاریخی و مهمتر از همه، نبود بازدید میدانی کُنشگران و کارشناسان میراث فرهنگی در همان زمان، امسال آگاهیرسانی و رسانهای شده است. ولی این موارد تنها ” مُشتی از نمونهی خَروار است” که از سوی کُنشگران و دوستداران میراث فرهنگی و گاه رسانهها بازدید و آگاهیرسانی شده است. و چهبسا، آثار تاریخی بیشماری در سراسر کشور از مرمتهای غیراصولی رنج میبرند که از چشم کُنشگران و کارشناسان میراث فرهنگی به دور مانده و رسانهها نیز، از آن آگاهی نیافتهاَند.
مرمتهای غیراصولی به قلعه «پوسکان» کازرون رسید
گویا مرمتهای غیراصولی بر روی آثار تاریخیفرهنگی کشور پایانی نداشته و همچنان دنباله دارد و در تازهترین آنها دژ (:قلعه) نامدار به «پوسکان» در شهرستان کازرون از مرمتهای غیراصولی و اِستحکامبخشیهای نادرست و نارسا (:ناقص) رنج میبرد. هرچند که، اِستحکامبخشی و مرمتهای انجام شده از آنِ سال 1396 خورشیدی بوده است، ولی بهسبب دورافتادگی از مرکز شهرستان و استان و مسیر دشوار و سختگذر این یادگار تاریخی فرهنگی، بسیار کم مورد بازدید علاقهمندان به میراث فرهنگی قرار میگیرد و حتا بسیاری از باستانشناسان و پژوهندگان شهرستان کازرون و شیراز تاکنون از آن بازدیدی نداشته و تنها به نوشتههای کتابها بَسنده کردهاَند. اما نگارنده در بازدید میدانی و بررسیهایی که در بهمنماه سال 1392 خورشیدی از دژ پوسکان کازرون و پیش از مرمت آن داشته، به خوبی با این یادگار تاریخی ارزشمند آشنایی داشته و دارد. از سویی، بهتازگی نگارنده در یک برنامهی آموزشی فرهنگی به همراه تَنی چند از راهنمایان گردشگری و باستانشناسان شیرازی از دژ پوسکان بازدید کرده که بینندهی مرمتهای غیراصولی و اِستحکامبخشیهای نارسا بوده است.
با اینهمه، نگارنده بر پایهی خویشکاری (:وظیفه) ملی میهنی و مسوولیت اجتماعی و شهروندی خویش برای پیگیری موضوع به ادارهی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان رفته و با نشان دادن نگارههای موجود به کارشناسان اَمر و ناظر پروژهی مرمت و اِستحکام بخشی اثر یاد شده، خواستار پاسخگویی و اصلاحیهی مرمتهای نامناسب شده است. همچنین به گفتهی کارشناسان میراثفرهنگی کار مرمت این دژ ارزشمند تاریخی از سوی شرکت پیمانکاری انجام گرفته است.
اما ناظر پروژهی مرمت دژ پوسکان کازرون در پاسخ به این پرسش که چرا مرمتهای دژ پوسکان را هنگام نظارت تایید کردهاید و ایرادی از پیمان کار گرفته نشده است، گفت: «با نگرش به موقعیت قرارگیری اثر یادشده و دشواریهای پیشرو، این مرمتها ایرادی ندارد و تنها کمی در زمینهی بندکشیها باید کار بهتری انجام میگرفت و از دید ما کار مرمت مناسب صورت گرفته است!؟».
وی همچنین پاسخ مناسبی به این پرسش که چرا از مصالح و سنگهای ریخته شدهی اصلی اثر بر روی زمین در مرمتها بهره گرفته نشده و از مصالح ناهمخوان بهرهبرداری شده است، نداد.
پایان فصل نخست مرمت قلعه پوسکان کازرون
دربارهی مرمت دژ پوسکان شهرستان کازرون بهگفتهی مدیرکل میراث فرهنگی استان آمده است: «فصل نخست عملیات مرمت دژ پوسکان، دربردارندهی اِستحکامبخشی و مرمت بخشهای آسیب دیده بنا از درون و بیرون و همچنین ساماندهی و حمل آوار و پسماندهای (:نخالههای) موجود در بنا بوده است».
بهگفتهی دکتر امیری، این بنا که تداوم هنرهای معماری ساسانی را نشان میدهد به مدت 4 ماه و با اعتباری اَفزونبر 70 میلیون تومان مرمت شده است.
این دژ از آنِ دورهی ساسانی و اوایل دوره اسلامی بوده و بهگونهی چهارگوش و با چهار بارو (:برج) در دو اشکوبه (:طبقه) ساخته شده است. کارشناسان احتمال میدهند که این دژ جایگاهی برای حاکمنشین منطقه بوده است؛ اگرچه امروزه در پیرامون آن آثار و بقایای تمدنی را میتوان دید. (خبرگزاری دانشجویان، ایسنا، کد خبر 96102513557، 25 دیماه 1396 خورشیدی)
آنچه در این بخش مهم بوده و به باور کارشناسان باید مورد نگرش قرار گیرد، آن است که فصل نخست مرمت و اِستحکام بخشی دژ پوسکان با هزینهای اَفزونبر 70 میلیون تومان انجام شده است که برای سال 1396 خورشیدی بهای کمی نبوده و باید کار مرمت بسیار بهتر و شایستهتر و اصولی انجام میگرفت. همچنین باید مصالح اصلی دژ که در بیرون بنا و زیر باد و باران در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی رها شده است، دستکم به درون بنا برده میشد که با گذشت زمان و بر اثر عوامل طبیعی از میان نرود.
یک کارشناس مرمت : قلعه پوسکان از مرمت غیراصولی رنج میبرد
اما نگارنده برای درک بهتر موضوع و فاجعهای که در مرمت و اِستحکامبخشی دژ پوسکان روی داده است، با یک کارشناس مرمت گفتوگو کرده و دیدگاه وی را جویا شده است که در دنبالهی گزارش میخوانید.
سیامک علیزاده، مرمتگر آثار، بناها و اَشیای تاریخی به اَمرداد گفت: «بهگونهی کلی حفظ و ماندگاری (:تداوم) زندگی یک اثر تاریخی، پیرو شرایط و روش رفتار و روبهرو شدن (:مواجهه) ما به عنوان دوستداران میراث فرهنگی و متخصصان مرمتی است که باید به آن توجه لازم داشت. با نگرش به موقعیت دور افتادهی این دژ از نظر مکانی، کمابیش میتوان گفت که از خدمات حفاظتی و مرمتی و پایشهای لازم تا اندازهای بیبهره (:نسبتا محروم) است. همچنین به حال خود رها شدن و همزمان بهرهوری چوپانان و یا عشایر برای استفادهی ناهمگون و ناسازگار (:نامتجانس) از بنا، از جمله تبدیل شدن آن به مکان استقرار گوسپندان، اَفزونبر آلودهکردن محیط آن، سبب پدیداری مواد نیتراتی و رِخنهی آنها در ملاتها و مصالح شده و به فرسودگی ساختار آن کمک میکند. از سویی، باید در این بنا، دستکم درها و یا حفاظهایی گذاشته شود تا از ورود افراد و جانوران به آن پیشگیری کرد».
دکتر علیزاده در دنبالهی سخنانش گفت: «مرمتهای ناقص حالت مُسکن دارد و پس از مدتی، دوباره عوارض آسیبگذار پدیدار میشوند. در بحث مرمت بخشهای فرو ریخته، پرسش این است که، چرا از مصالح اصلی خود بنا، در صورت داشتن اِستحکام لازم دوباره استفاده نشده است و به جای آن از مصالح تازه بهره گرفته شده است. در حالیکه در کنار دیوار بنا، این مصالح فرو ریخته و رها شده به صورت اَنباشته وجود دارد که این خود یکی از دشواریهای اصلی است. دستکم میشد که این مصالح فرو ریخته را گردآوری و در درون بنا نگهداری کنیم تا برای مرمتهای پَسین استفاده دوباره کرد. نکتهی دیگر این که، نوع بندکشی و شاید ملات استفاده شده، مناسب نبوده و با شتابزدگی و غیرحرفهای انجام شده است. همچنین آیا از نوع ملات استفاده شده و شیوهی اجرای آن برای همگن شدن با پیرامون خود و کل سازه رعایت لازم صورت گرفته است؟ به نظر اینگونه نیست. از سویی، با توجه به شکافها و ترکهای ژرفی (:عمیقی) که در بنا دیده میشود چه اقدامها و تمهیدات مرمت اِستحکامبخشی صورت گرفته است؟ آیا تنها با ملاتکشی و بندکشی و پوشاندن ترکها و ضایعات ناشی از آن، میتوان گفت که ساختار و اسکلت (:استراکچر) بنا محکم شده است؟».
این استاد دانشگاه چمران اهواز و مرمتگر آثار و بناها و اَشیای تاریخی در پایان اَفزود: «دستکم هرچند مدت یکبار باید درون و بیرون بنا ازعوامل گیاهی و سرگین (:مدفوع) جانوری پاکسازی شود. زیرا همین عوامل سبب زمینههای فرسودگی بیشتر در بنا شده و ویرانی آن را به دنبال دارد».
باز شناسی قلعه پوسکان
دژ پوسکان در 8 کلیومتری جنوب روستای پوسکان پس از گذر از دادین در میانه مسیری دشوارگذر، در روستایی به همین نام و بر فراز تپهای سنگی با مصالح بومآورد سنگ و گچ برپا شده است. «لویی واندِنبرگ» در سال 1960 میلادی نخستینبار آن را شناساند. در شمال خاوری (:شرقی) آن بقایایی از یک پل آبرسان و کانالهای آبرسانی و در جنوب خاوری آن ویرانههای مسکونی آشکار است. همچنین بومیان از آن به عنوان «دژ دقیانوس» نیز، یاد میکنند.
از سویی، تاکنون هیچگونه بررسی و پژوهشهای هدفمند باستانشناسی به جز بررسیهای نخستین «واندنبرگ» که همراه با حفاظت، رفع خطر و مرمت باشد دربارهی این بنای یادمانی انجام نشده است. نمای بیرونی بنا از یکسو همانندی با نمای بیرونی بُقعه علامه جلالالدین دوانی در روستای دوان کازرون دارد و از دگر سو با مهرازی (:معماری) قلعه دختر کازرون و فیروزآباد قابل سنجیدن است.
بنا دارای نقشهای مربع با شمارش (:احتساب) باروهای چهارگوشه آن 26 در 26 متر مربع، و دارای 2 اَشکوب است که سه ردیف تیرکش (:مزغل) در بالا، میانه و پایین آن پدید آمده است که دفاع همهجانبه از دژ را در برابر یورشهای نامنظم آسان میسازد. سازندگان دژ، این بنا را در یکی از راههای ارتباطی کاروان رو پدید آوردهاَند، که راههای ارتباطی کنونی سبب ویرانه شدن و نابودی آن شده است.
دژ پوسکان به سبب مسدود شدن راه میانبُر و وجود کوهها، امروزه با جای گرفتن در مسیر جاده کازرون- فراشبند نزدیک 85 کیلومتری شهرستان کازرون جای دارد. این یادگار تاریخی ارزشمند در تاریخ 11 شهریورماه 1382خورشیدی با شمارهی 9831 به ثبت ملی رسیده است.
در زیر نگارههایی را که بهتازگی گرفته شده است، ببینید:
فرتورها از سیاوش آریا است .
4090
