گورستان خالد نبی با سنگ‌گورهای شگفت از گستره‌های طبیعی و تاریخی شهرستان گنبد کاووس در استان زیبا و سرسبز گلستان است. این گورستان همراه با زیارتگاه خالد نبی در فاصله‌ی ۹۰ کیلومتری شمال خاوری شهرستان گنبد کاووس و ۵۵ کیلومتری شمال خاوری شهرستان کلاله و ۶ کیلومتری روستای گچی سو – نزدیک آی‌تمر پیرامون بخش مراوه‌تپه و بر فراز قله‌کوه گوگجه داغ جای گرفته است. قله‌کوه گوگجه داغ که در میان مردم به قله «قدرت» یا گوج (گوژ) به زبان ترکی نیز نامور است، نزدیک‌به ۷۰۰ متر از سطح دریا بلندا (:ارتفاع) دارد. رشته‌کوه گوگجه داغ از خاور به کوه‌های بابا شملک و از شمال و باختر و جنوب به هزاردره اطراف پیوسته است.
راه ارتباطی زیارتگاه خالد نبی کوهستانی بوده، ولی از راه کلاله و تمرقره قوزی تا آنجا راه دشواری نیست. به دلیل دوری راه و نبود وسیله‌ی رفت‌و‌آمد (:نقلیه) و کمبود تسهیلات رفاهی در محل و همچنین گرمای شدید تابستان و سرمای زمستان، بهترین زمان برای دیدار از آن، ماه‌های فروردین و اردیبهشت است.
در نزدیکی و پایین‌تر از بقعه‌ی خالد نبی، بقعه‌های عالم بابا و چوپان عطا و دره‌ای بنام پنج شیر و همچنین چشمه خضر دندان جای دارند. برپایه‌ی بازگفت‌های (:روایت‌های) رایج میان اهالی، عالم بابا پدر همسر خالد نبی و چوپان عطا، شبان خالد نبی یا یکی از اولیای گمنام یا یکی از همراهان وی بوده است، که همگی آن‌ها مورد توجه و ارج ترکمن‌ها هستند.
در بخش خاوری بقعه چوپان عطا و پیوسته به آن و بر روی یک رشته تپه ماهورهای خاکی که ارتفاع آن‌ها به مراتب کمتر از ارتفاع محل آرامگاه خالد نبی است، گورستان بزرگی دیده می‌شود که نزدیک‌به ۶۰۰ سنگ مزار استوانه‌ای تا بلندای ۲ متر در آن دیده می‌شود.
مجموعه‌ی تاریخی – فرهنگی خالد نبی به علت کوهستانی بودن و دشواری مسیر دسترسی و دوری راه کمتر مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته است. گفته‌شده برای نخستین‌بار در کتاب «یک مسافرت زمستانی از استانبول به تهران» اثر جیمز بیلی فریزر از آن سخن به میان آمده است. این کتاب در سال ۱۸۳۸ خورشیدی چاپ شده است.
فریزر در جریان شرح مراسم خاکسپاری ترکمنان به گورستان کهن گوکلان Goklan که بر بالای رودخانه اترک جای گرفته است، اشاره می‌کند. او در این کتاب، تصمیم مردم را به انتقال و خاکسپاری مردگان خود از سرزمین خویش به مکان خالد نبی که جایگاه خاکسپاری نیاکان آنان است، توضیح می‌دهد.
دیوید استروناخ دومین پژوهشگر خارجی است که این اثر را مورد بررسی و پژوهش قرار می‌دهد؛ و گزارش از گورستان خالد نبی در مقاله‌ای به نام «سنگهای ایستاده در ناحیه اترک» در مجله انگلیسی ایران IRAN (شماره xix سال ۱۹۸۱ میلادی) به چاپ می‌رساند.
سپس‌ها این مکان از سوی پژوهشگران ایرانی مانند منوچهر ستوده (کتاب از آستارا تا استرآباد، جلد ۵)، رجبعلی لباف‌خانیکی (مقاله سنگ افراشته مزارات با خزر، مجله اثر شماره ۱۸ و ۱۹ سال ۶۸) و شهریار عدل پژوهش می‌شود تا اینکه در سال ۱۳۸۰ گورستان خالد نبی و مجموعه‌های وابسته به آن از سوی کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان گلستان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
گورستانی شگفت در دل طبیعت سبز
در خاور بقعه‌ی عالم بابا بر روی یک رشته تپه‌های خاکی که بلندای آن‌ها به مراتب کمتر از بلندای محل زیارتگاه خالد نبی است، گورستانی دامن گسترده است که چشم‌اندازی خیره‌کننده و شگفت دارد. سنگ گورهای این گورستان به شکل استوانه‌هایی به بلندای ۲ متر و بیشتر دیده می‌شود. به گمان می‌رسد بیش از ۶۰۰ سنگ مزار در گورستان خالد نبی یافت می‌شود. پراکندگی این سنگ‌ها در دامنه‌های کوه مرکزی و کوه شرقی است و برخی دیگر از مجموعه سنگ مزارها به‌گونه‌ی تکی (:منفرد) در تپه‌های پیرامون که مسلط به هزاردره است، قرار گرفته‌اند.
دیوید استروناخ در سال ۱۹۷۹ و ۱۹۸۰ میلادی بیش از ۶۰۰ سنگ ایستاده یافت که در چندین جا گسترش یافته بودند. سنگ مزارهای این گورستان از سنگهای یکپارچه تراشیده شده و به شکل‌های استوانه‌ای و صلیبی هستند. درباره‌ی شکل سنگ گورها دیدگاه‌های چندگانه‌ای وجود دارد برخی آن‌هارا نمونه‌هایی از معماری وابسته به آلت جنسی معرفی می‌کنند، اگرچه به‌گفته برخی، همانند پنداشتن این سنگ گورها به آلت مردانه تشبیهی نادرست است و شکل ظاهری آن به این صورت است که کلاه خود در بالا، و شال کمری مردان در پایین توصیف شده و سنگ گورهایی که دو حلقه در پایین دارند، نشانگر شال پهلوانی در آن دوره بوده است که افزون‌بر شالی که مردان به دور کمر می‌بسته‌اند، مورد استفاده قرار می‌گرفته است. همچنین، بلندای سنگ گورها بسته به جایگاه فرد درگذشته بلندتر یا کوتاه‌تر ساخته شده‌اند، گور زن‌ها را نیز به شکل سینه و سینه‌بند زنانه می‌دانند و سطحی تخت دارد و همه گورهای زنانه رو به شمال قرار گرفته‌اند. گفته می‌شود این گورستان متعلق به دوران پارینه‌سنگی است.
این گورستان اگرچه ثبت ملی شده است ولی از آن نگاه‌داری مناسبی نمی‌شود از این‌رو بسیاری از سنگ گورها ویران شده است.
شوربختانه تا کنون آگاهی‌های درستی از دیرینگی و پیشینه‌ی این مجموعه در دست نیست، هرآنچه گفته شده گمانه‌زنی‌های برخی پژوهشگران و افسانه‌های عامیانه‌ای‌ست که از زبان بومیان منطقه دست به دست شده است .
سه زیارتگاه‌ها جای گرفته در مسیری دشوار
دست‌یافتن به دیرینگی زیارتگاه‌ها، به ویژه گورستان‌ها بسیار دشوار و سخت است. هرگونه اظهار نظر در این‌باره تا پیش از انجام یک برنامه علمی و روشمند مانند گمانه‌زنی و کاوش باستان‌شناسی باید با احتیاط بیان شود. در این محل سه زیارتگاه و بقعه وجود دارد، که هر یک در گوشه‌ای از کوه آرام گرفته‌اند. قرار گرفتن آن‌ها در بلندی‌ها و در مسیر دشوار، دلیل بر دیرینگی آن‌ها در میان ترکمن‌ها است.
این زیارتگاه‌های ساده برای تعیین تاریخ و دیرینگی زمانی روشنی را ارائه نمی‌دهند. شیوه‌ی معماری، فنون و ساخت‌مایه (:مصالح) به‌کار رفته در ساخت آن به سبک معاصر است. چنانچه نوشتاری هم بر روی آن‌ها حجاری شده بود، به مرور زمان فرسوده و ویران شده است. در یک نمونه از سنگ مزار کوچک که کتیبه دارد، قدمت آن را به هفتاد سال پیش می‌رساند. بر پایه‌ی مطالبی که به زبان فارسی نوشته شده و در درون زیارتگاه موجود است، آرامگاه اصلی، گوری ساده، بدون کتیبه و از آنِ خالد نبی است.
به گمان می‌رسد یک نمونه از سنگ گور کوچک که در پشت آن نقش و تزیین به صورت استخوان جناقی دیده می‌شود، از دوره‌ی قاجاربرجای مانده است. سنگ مزارهای افقی، بیشتر در گورستان‌های دوره‌ی سلجوقی دیده می‌شود و دیرینگی آن‌ها به دوره‌ی اسلامی سده‌های ۶ تا ۸ مهی (:هجری) می‌رسد.
گورستان خالد نبی در باور مردم بومی آن گستره
در درون زیارتگاه خالد نبی و بر روی آرامگاه وی پارچه‌ی سفیدی کشیده‌اند، که بر روی آن نوارها و تکه پارچه‌های رنگی به گونه‌ی افقی دوخته و آویزان شده است که علت این کار روشننیست ولی در نزد ترکمنان، سنتی وجود دارد که هنگامی که فرد جوانی که تازه ازدواج کرده، درگذشته شود و به اصطلاح جوانمرگ شود، برای وی افزون‌بر سنگ مزار، نماد ویژه‌ای از جنس پارچه‌های سفیدی که بر روی آن نوارهای رنگی دوخته شده قرار می‌دهند.
همچنین در درون زیارتگاه خالد نبی و بر روی تاقچه یکی از پنجره‌ها، شماری سنگ کروی‌شکل و گرد نگه‌داری می‌شود، این سنگ‌ها از محوطه‌ی بیرونی امامزاده و از پای سنگ مزارها گردآوری شده است. ترکمن‌ها بر این باورند که این مکان جالیز هندوانه‌هایی بوده که در پیِ نفرین خالد نبی تبدیل به سنگ شده‌اند.
در میان باورهای مردم منطقه باید از درخت نظرکرده هم یاد کرد. در برابر در ورودی بقعه عالم بابا، درختچه‌ی کوچکی وجود دارد که از آن به عنوان درخت نظر کرده یاد می‌کنند. زیارت‌کنندگان ترکمن برای برآورده شدن نیازهای خود مانند فراوانی غلات، بهبودی زراعت، افزایش گله و رمه، به‌ویژه برای زایش زنان سترون و عقیم به آن دخیل می‌شوند و توسل می‌جویند و در جهت قبله به آن نخ گره می‌زنند.
سنگ مزارهای انسان‌وار
درباره‌ی این سنگ‌گورها روایات پرشمار و متفاوتی وجود دارد. بعضی آنان را پیکره‌ی سنگ شده‌ی دشمنان خالد نبی می‌دانند که گرفتار خشم خداوند شده و به شکل سنگ درآمده‌اند و گروهی دیگر آنان را یاران پیر (خالد نبی) می‌پندارند که به امر خداوند برای مصون ماندن از آسیب دشمنان به سنگ تبدیل شده‌اند. برپایه‌ی روایت‌‌ها خالد بن سنان که یکی از انبیاء الهی است، در زمان فرار از دست قوم خورشید به قله‌ی کوه گوگجه داغ پناه می‌آورد و با یارانش به خواست خداوند به شکل سنگ در می‌آیند تا اسیر دشمنان نشوند.
سنگ مزارهای گورستان خالد نبی به شکل کله‌قوچ
در گورستان خالد نبی سنگ مزارهایی دیده می‌شود که به شکل کله قوچ کنده‌کاری و تراشیده شده‌اند. قوچ و شاخ قوچ در میان همه‌ی ترکمن‌ها و در بخش‌های های وسیعی از آسیای میانه به عنوان قدرت شناخته شده‌است. قوچ در باورها جانوری بسیار پر قدرت و استوره‌ای است و چون مظهر باروری بوده و در گله زایش به‌وجود می‌آورد بنابراین در نظر مردم دارای ارج بوده است. قوچ نیز به عنوان یکی از جانوران شاخدار، از جاموران منسوب به خورشید به‌شمار می‌رود. رایج‌ترین نمادی که تا کنون قوم ترکمن آن را نگه داشته نقش شاخ قوچ است؛ مظهر برکت و اقتدار و سمبل روح نیاکان. نقشی که همه جا دیده می‌شود: از شکل سنگ مزارهای سنگی و چوبی تا قرار دادن خود شاخ بر روی گورها گرفته تا نقش آن در نمدهای ترکمنی و گلیم‌ها و قالی‌ها و در بافته‌ها و سر ستون خانه‌ها و مسجدها.
در کنار و گستره‌ی بیرونی زیارتگاه خالد نبی تیر چوبی دیده می‌شود که به چوب درمان یا چوب سرگرمی نیز نامور است. جنس چوب از جنس درختان روسی و بنام درخت سوور بوده، که در کنار چشمه‌ی خضر دندان می‌روییده است. ترکمن‌ها بر این باورند که هر کس دندان درد دارد یا تمایل دارد که به دندان درد مبتلا نشود، بایستی از تیر چوبی یاد شده بالا برود و نوک آن را گاز بگیرد. بر اثر استفاده زیاد از این تیر چوبی، سطح خارجی آن بسیار صاف و صیقلی شده‌است به نحوی که بالا رفتن از آن به دشواری شدنی است.
در کنار زیارتگاه خالد نبی، چشمه آبی وجود دارد که آب آن بیشتر در فصل بهار جریان دارد. به باور زیارت‌کنندگان ترکمن آب این چشمه شفابخش است و برای رفع مریضی دام‌ها و گله‌ها از آن استفاده می‌کنند. برخی از زائران هم برای تبرک و شفا آب چشمه را با خود به همراه می‌برند.
ناگفته پیداست گستره‌ی تاریخی گورستان خالد نبی در کنار دیگر جاذبه‌های گردشگری این منطقه جایی زیبا و شگفت برای بازدیدکنندگانی‌ست که دل به طبیعت سرسبز استان گلستان می‌سپارند.
* برگرفته از بخش‌هایی از نوشتار «گورستان خالد نبی» در تارنمای ویکی پدیا، با اندکی دگرگونی و ویرایش
فرتورها از سرور دهموبد است .
4090
