زبانهای هند و اروپایی بزرگترین خانواده زبانی جهان است كه نزدیك به نیمی از جمعیت جهان به آن صحبت میكنند و خود شامل ده گروه است: آناتولیایی، هندو ایرانی، یونانی، ایتالیك، ژرمنی، ارمنی، تُخاری، سِلتی، بالتی و اسلاوی، آلبانیایی.
زبانهای فارسی و سنسكریت از گروه هند و ایرانی، فرانسه و ایتالیایی از گروه ایتالیك، انگلیسی و آلمانی از گروه ژرمنی و زبان روسی از گروه بالتی و اسلاوی هستند.
وجوه مشترك این زبانها در صورتهای باستانی آنها بیشتر است. به عنوان مثال، در زبانهای فرانسه، ایتالیایی، آلمانی و روسی، نام یعنی اسم، صفت، ضمیر، علاوه بر شمار، دارای جنسیت نیز هست. این مساله امروز برای فارسی زبانان غریب است. اما در زبانهای ایرانی دوره باستان، براساس اسنادی كه از فارسی باستان و اوستایی در دست است، هر یك از نامها جنسیت نیز داشتهاند.
مثلا در زبان فارسی باستان و اوستایی، dahyu- «سرزمین، كشور» مادینه، dasta- (اوستایی: zasta-) «دست» نرینه، mātar- «مادر» مادینه، pitar «پدر» نرینه، pāda- (اوستایی: pāda-) «پا» نرینه بوده است.
در زبانهای باستانی ایران، اسم علاوه بر آنكه سه جنس (نرینه، مادینه، خنثی) داشته است، مفرد، تثنیه، جمع و هشت حالت نحوی (نهادی / فاعلی، مفعولی)، متممی به – برایی، متمّمی ازی، متمّمی در – اندری، متمّمی بایی، اضافی، ندایی نیز صرف میشده است.
از نظر زبان شناسی، به این گونه زبانها كه نام در آنها صرف میشود، زبانهای تركیبی میگویند. زبانهای باستانی ایران و نیز زبانهای باستانی اروپایی از زبانهای تركیبی هستند. زبان آلمانی و روسی امروز نیز از زبانهای تركیبی به شمار میروند. زبان فرانسه جزو زبانهایی است كه تا حدودی ویژگیهای تركیبی خود را حفظ كرده و نیمه تحلیلی _ نیمه تركیبی است.
اما زبان فارسی در طول زمان به طرف سادهتر شدن پیش رفته و خاصیت تركیبی خود را از دست داده و به زبانی تحلیلی، تبدیل شده است. از این نظر، زبان فارسی زبانی بسیار پیشرفته است.
پیدا كردن خانوادههای زبانی یكی از مباحث بسیار جالب در زبان شناسی است. زبان شناسان با بررسی زبانهای گوناگون دریافتند كه میان بسیاری از زبانها شباهتهای بنیادین چه از نظر واژگان و چه از نظر ساختار وجود دارد. نخستین گام در پیدا كردن همانندیهای واژگانی، قیاس واژگان اساسی در زبانهای مورد بررسی است. مانند واژگانی كه به اعضای بدن و اعضای خانواده اطلاق میشود. چون هر زبانی ناچار به ساخت واژگانی برای نام بردن آنهاست و این گونه واژگان قابل وامگیری نیستند. زبان شناسان ابتدا با بررسی این واژهها و سپس جزییات بیشتر در بارهی ساختار، واجها (كوچكترین واحدهای آوایی زبان) و آواها به شباهت میان زبان های هندی، ایرانی و اروپایی پی بردند. برای نمونه به چند مثال زیر توجه كنید:
فارسی سنسكریت فرانسه ایتالیایی انگلیسی آلمانی روسی مادر mātár mère madre mother Mutter mat پدر Pitár père padre father vater atetz خواهر bhagini sœur Sorella sister Schwester sistera برادر bhrắtar frère Fratello brother bruder brat دست hasta main mano hand hand ruka پا pied piedi foot Fuss nog
* واژههای روسی بالا به حروف لاتین برگردان شده است.
بسیار گفته شده كه زبان فارسی با زبانهای اروپایی هم خانواده است و این زبانها متعلق به خانواده بزرگ زبانی هند و اروپایی هستند. با گسترش بررسی این زبانها و مقایسه صورتهای باستانی آنها، همانندی بیشتری میان این زبانها دیده شد. از قیاس صورتهای باستانی، زبان شناسان موفق شدند صورت مادر این زبانها را بازسازی كنند و نام این زبان فرضی را زبان «هند و اروپایی» نهادند.