نمایشگاه «هنر دوره قاجار» در موزه ملک

خبرنگارامرداد: مارال آریایی
1397-02-20
00:00

سال‌های گذشته توجه چندانی به هنر دوره قاجار نمی‌شد و دوره صفویه روزگار اوج هنری شناخته می‌شد ولی در چند سال گذشته پژوهشگران و استادان این حوزه کوشش می‌کنند با نگاهی نو به تاریخ سیاسی، اجتماعی، فرهنگ و هنری دوره قاجار را مورد بررسی قرار دهند.
به همین بهانه نشست‌ها، همایش‌ها و نمایشگاه‌های گوناگونی با رویکرد جدید به دوره قاجار برپا می‌شود و گنج‌خانه ملی ملک با بهره‌گیری از داشته‌های هنری و فرهنگی کتابخانه و گنج‌خانه ملی ملک نمایشگاهی برگزار کرده که شامل اشیای وقفی حاج حسین‌آقا ملک و پیشکش‌های بانو دستغیب به گنج‌خانه است.
خاندان قاجار یکی از تبارهای ترکان «اُغور» بودند که در سده هفتم مهی (:قمری) و به هنگام یورش چنگیزخان از مرکز آسیا به سوی باختر جابه‌جا شدند و در زمانی دیگر از هفت تبار قزلباش و از دستیاران شاه اسماعیل صفوی شدند.
شاه عباس یکم با توجه به افزایش شمار آن‌ها خویشکاری پاس‌داری از مرزهای ارزشمند کشور از جمله سرزمین گرگان و دژ مبارک آباد (:آق قلعه امروزی)، از بناهای نظامی شاه تهماسب یکم به آنان سپرد.
یکی از فرنشینان این خاندان «فتحعلی‌خان» پسر «شاه قلی‌خان» از تیره «آشاقه‌ باش» و فرنشین تیره «قوانلو» بود.
آغامحمدخان پسر بزرگ محمد حسن‌خان و نوه فتحعلی‌خان بود که در روزگار نادرشاه اسیر شد و به دستور «عادل‌شاه» ابتر شد. وی در 17 سالگی و پس از مرگ پدرش در جنگ با «شیخ‌علی خان زند» به دستور کریم‌خان به شیراز برده شد. وی در روز درگذشت کریم‌خان شتابان به همراه سواران و اسبان ورزنده سوی تهران رهسپار شد و خود را پادشاه خواند و پس از سال‌ها جنگ و کشمکش با رقیبان سرانجام در سال 1210 مهی تاجگذاری کرد.
دوره قاجار با پادشاهی آغامحمد خان آغاز شد وی نزدیک به 15 سال، فتحعلی‌شاه بیش از 36 سال، محمدشاه 14 سال، ناصرالدین شاه 48 سال، مظفرالدین شاه 10 سال، محمدعلی شاه 3 سال و احمدشاه 16 سال پادشاهی کردند.
رویارویی با تمدن، فرهنگ و هنر باخترزمین از میانه قاجار آغاز گردید. در زمان پادشاهی فتحعلی‌شاه و محمد شاه سرآغاز ورود صنعت چاپ و واردات گسترده‌ی کالاهای اروپایی مانند نگارگری‌ها و آفرینه‌های هنری بود. دوره ناصری و مظفری سفرهای چندباره آنان به فرنگ اوج ورود گسترده‌ی پدیده‌های فرهنگ باختر زمین به ایران بود که می‌توان به گشایش مدرسه دارالفنون، آموزش استادان اروپایی و ایرانیان اروپا رفته به دانش‌آموزان، گشایش کارخانه ابریشم‌تابی، ورود نخستین دوربین عکاسی و فیلمبرداری، ایجاد نخستین خط تلگراف، ایجاد نخستین ارکستر نظامی، راه‌اندازی نخستین خط راه‌آهن و… اشاره کرد.
برخی از دانش‌آموزان مانند ابوالحسن خان صنبع‌الملک، علی‌اکبر خان مزین الدوله، عبدالمطلب مستشار و کمال‌الملک برای آموزش بیشتر به فرانسه و دیگر کشورهای اروپایی رفتند.
نگارگری سبک قاجار ادامه تاریخی سبک‌های سنتی بود مانند شیوه دیوارنگاری‌های دوره صفوی و نگارگری‌های کلاسیک اروپا بود که در آغاز مایه‌های ایرانی آن بیشتر و در میانه از هر دو برابر بود و در پایان رونویسی از آثار استادان رنسانس بیشتر دیده می‌شود.
پیکرنگاری درباری نیز از روش‌های شناخته شده و ویژه نگارگری دوره قاجاری است که اوج آمیختگی سنت‌های ایرانی و اروپایی را نشان می‌دهد و میرزا بابا، مهرعلی، عبداله‌خان و محمد حسن افشار از استادن شناخته شده این هنر هستند.
هنر دیگری که در این دوره رواج پیدا می‌کند سبک «گل و بلبل» است که از آفرینه‌های گل و مرغ شفیع عباسی، محمدباقر برداشت شده‌است. در فرانسه نیز با نگاه به این پدیده، نمایشگاهی از دوره قاجار با نام «پادشاه گل سرخ» برگزار کردند و از آفرینه‌های قاجاری از کشورهای گوناگون در شهر لانس به نمایش گذاشته شد. این سبک هنری بیشتر برای آراستن پوشینه دست‌نوشته‌ها، قاب آیینه، قلمدان‌های لاکی به کار می‌رفت.
هنر خوشنویسی که تا آغازین سده‌ی دوازدهم مهی (:قمری) به وجود استادان بزرگ و فرهیخته خط و شاگردان و پیروان آنان پیشرفت شایانی یافته بود به‌انگیزه بروز فتنه و آشوب‌های پی‌در‌پی رکود کرد و در آغاز سده سیزدهم مهی کم کم به این هنر به‌ویژه خط شکسته (:نستعلیق) توجه شد و از نیمه دوم سده سیزدهم تا آغاز سده چهاردهم مهی از نو رونق گرفت و شماری از زبردست‌ترین خوشنویسان ظهور یافتند. از نامدارترین هنرمندان خوشنویسی می‌توان به وصال شیرازی، میرزا عباس نوری، میرزا غلامرضا اصفهانی، میرزا فتحعلی حجاب، میرزا محمد شفیع تبریزی، سید علی اکبر گلستانه و عمادالکتاب قزوینی اشاره کرد.
شماری از پادشاها و شاهزادگان قاجاری نیز دستی به قلم داشته و آثاری از ایشان به جای مانده است؛ مانند فتحعلی‌شاه، ناصرالدین‌شاه، ام سلمه دختر فتحعلی‌شاه و یاسیاستمدارانی چون قایم‌مقام فراهانی و امیر نظام گروسی که سبکی ویژه در خط شکسته تحریری از خود به‌جای گذاشته‌اند.
در آغاز دوره پادشاهی فتحعلی‌شاه تولید قالی ایرانی رونق بیشتری داشت و بازار بهتری نسبت به دیگر تولیدات حریریبافی، ابریشم‌بافی و ریسندگی به‌دست آورده و از شهرتی جهانی برخوردار بوده‌است.
در این روزگار با وارد شدن پارچه‌های نخی ارزان اروپایی به ایران صنایع بافندگی با خطر بزرگی روبه‌رو شد. و با بستن پیمان‌نامه ترکمانچای و گلستان نیز راه ورود کالاهای گوناگون فرانسوی و روسی به ایران فراهم شد و بدین‌گونه صنعتگران زیان بسیاری دیدند. این روند در دوران محمدشاه نیز ادامه یافت ولی در دوره ناصری روحانیون با تشویق مردم به خرید و مصرف منسوجات داخلی و تاجران نیز با گشودن سازمان‌های نساجی با 18 شاخه در شهرهای گوناگون به مبارزه با کالاهای بیگانه برخاستند ولی اروپاییان برای به‌دست آوردن سود بیشتر مردم را تشویق به دگرگونی در پوشاک‌شان کردند.
هنر دیگری که در این روزگار پدید آمد دوخته‌دوزی‌های گوناگون ایرانی مانند گونه‌های رودوزی مانند گلابتون‌دوزی، نقده‌دوری، ملیله‌دوزی، خوس‌دوزی، سلسله‌دوزی، رشتی‌دوزی، بخارادوزی، پیله‌دوزی و … با روش‌های زیبا با آمیختگی بسیار ماهرانه از نقش‌مایه‌های ایرانی و اروپایی بر روی پارچه‌های داخلی و بیگانه بود.
عکاسی و سینما و ضبط آواها با بازه (:فاصله) اندکی از زمان پیدایش و رواج‌شان در اروپا در روزگار محمدشاه به ایران رسیدند و در دوره ناصری دوران شکوفایی عکاسی قاجار به‌شمار می‌آید. وی را که پادشاه عکاس می‌نامند با گشایش عکاسخانه کاخ گلستان و برپایی رشته عکاسی در دارالفنون و نیز تشویق و پیشتبانی از عکاسان، فرتورهای (:عکس) هنری و اسناد تاریخی ارزشمندی از آن زمان ثبت شده‌است و امروز آلبوم‌خانه کاخ گلستان یکی از پربارترین مجموعه فرتور‌های جهان است و به‌عنوان دومین گنجینه عکس و فیلم پس از گنج‌خانه بریتانیا در کشور انگلستان است.
خاندان‌های توانمند در پاس‌داری از میراث‌های فرهنگی دوره قاجار تاثیر بسیار بالایی داشتند. می‌توان به خاندان قایم‌مقام فرهانی در پاس‌داری از چکامه‌سرایی، نگارگری، مهرازی (:معماری) و خنیاگری، خاندان معیرالممالک در مهرازی، نگارگری و خنیاگری، خاندان غفاری کاشانی در نگارگری، خاندان صبای کاشانی در ادبیات و خنیاگری، خاندان فروغی در سیاست و ادبیات، خاندان هدایت در سیاست، ادبیات و خنیاگری و خاندان پیرنیا در سیاست، تاریخ‌نگاری و خنیاگری اشاره کرد.
اگرچه تاریخ سیاسی دوره قاجار کاستی‌های بسیاری دارد ولی نباید هر دوره را کامل سیاه یا سفید دید و بهتر است نگاه خاکستری داشت و از هر دیدگاه مورد بررسی قرار داد. با بررسی‌های گوناگون قاجاریه می‌توان به نکات مثبت بسیاری رسید که امروز در حتا در جهان مورد توجه بسیار است و در ایران نیز چند سالی است پژوهشگران و استادان کوشش می‌کنند تاریخ سیاسی، اجتماعی و هنر قاجاری را دوباره مورد بررسی قرار دهند تا افزون بر شناخت بیشتر آن دوره، هنرهای بسیاری که از یادها رفته را دوباره زنده کنند. گنج‌خانه ملی ملک با چنین دیدگاهی کوشش کرده از هر هنر قاجاری که در مجموعه آثار این گنج‌خانه وجود دارد، برای بازدید همگان به نمایش بگذارد.
نمایشگاه «هنر دوزه قاجار» گزیده‌ای از آثار هنری هنرمندان برجسته دوره قاجار همچون درویش عبدالمجید طالقانی، زین‌العابدین اصفهانی، محمدشفیع تبریزی، ابوالقاسم شیرازی، میرزا محمدشفیع وصال شیرازی، سیدعلی‌اکبر گلستانه، میرزا غلامرضا اصفهانی، ام سلمه قاجار، آقا لطفعلی، ابوطالب مدرس همدانی، محمود خان ملک‌الشعرا، ابوالحسن غفاری (صنیع‌الملک)، میرزا باقر صورتگر، میرزا ابوالحسن بقایی، میرزا بابا الحسینی، عبدالله نقاش‌باشی، فتحعلی بن محمد صبا، میرزا محمدرضا کلهر و ابوتراب غفاری است.
دوست‌داران می‌توانند برای شناخت بیشتر از هنر قاجاری و بازدید از نخستین موزه وقفی- خصوصی ایران و یکی از شش کتابخانه بزرگ کشور در حوزه دست‌نوشته‌ها (:نسخه‌های خطی) و نمایشگاه آثار به‌نمایش گذاشته شده در نگارخانه گنج‌خانه ملک به آدرس ساختمان کتابخانه و موزه ملی ملک در محوطه تاریخی باغ ملی تهران «میدان امام خمینی (ره)، سردر باغ ملی، خیابان ملل متحد» بروند. این نمایشگاه تا پایان اردیبهشت ماه هر روز از ساعت 8:30 تا 16:15 به جز جمعه‌ها برای بازدید کنندگان برپا است.

سال‌های گذشته توجه چندانی به هنر دوره قاجار نمی‌شد

در چند سال گذشته پژوهشگران و استادان این حوزه کوشش می‌کنند تا هنر قاجار را بشناسانند

ام سلمه دختر فتحعلی‌شاه

خوشنویسی چکامه‌هایی از حافظ و یعدی، شامل یازده تکه نستعلیق و نستعلیق شکسته، به خط علی اکبر گلستانه در سده سیزدهم مهی

مصرعی از قصیده سعدی، در ستایش اتابک سعدبن زنگی بن مودود به خط نستعلیق، منصوب به میرحسین خوشنویس‌باشی تبریزی (میرحسین ترک)

نگاره حسنعلی میرزا شجاع السلطنه به همراه خدمتکار آفرینه عبدالله نقاشباشی

عبداله خان، معمار باشی و نقاش‌باشی دربار فتحعلی‌شاه، محمد شاه و ناصرالدین شاه بود و بین سال‌های 1225 تا 1266 مهی کوشا بود. مهارت عبداله خان در کشیدن مجالسی بزرگ بزم و رزم و بشیه سازی بود و بیشتر کاخ‌های پادشاهی قاجار را آراسته می‌کرد. از محمدشاه فرمانی در دست است که در آن عبداله خان را به جایگاه باشی‌گری معماران، پیشه‌وران و سایر ارباب حرفه و صنایع به‌سان دوره فتحعلی‌شاه برگزید و در فرمان پافشاری شده که جمله‌ی نقاشان، معماران، مهندسان، میناکاران، تجاران، فخاران، شیشه‌بران، حدادان، باغبانان، مقنیان و شماعان زیر نظر وی هستند و نباید از سخن و صواب دید او تجاوز کنند.