در سال‌های دور، دل‌بستگی و شتاب هیجان‌آوری برای یادگرفتن بازی‌های ورزشی نوپدیدِ جهان داشتیم. نه تنها فوتبال که به سرعت از دل‌خواه‌ترین بازی‌های ما شد، در بسکتبال، دوچرخه‌سواری و تنیس روی میز هم پیشگام‌تر از بسیاری از ملت‌ها بودیم و با قانون‌های این بازی‌ها آشنا شدیم و پیشرفت کردیم. در میان رشته‌های ورزشی، والیبال از بخت بلندتری نزد ما برخوردار بود و بسیار زود شیوه‌ی این بازی را یاد گرفتیم؛ هرچند در آغاز و پیش از شناخت قانون‌های جهانی والیبال، با مشت به توپ ضربه می‌زدیم و برای رد کردن توپ از تور بلند بازی، از آرنج و ضربه‌های سر هم کمک می‌گرفتیم! اما با پیگیری و ترجمه‌ی مجله‌های خارجی، قانون‌های بازی والیبال را یاد گرفتیم. با این‌همه، تا بانوان ما با این بازی آشنا شوند و تیم بسازند و در مسابقات برون‌مرزی شرکت کنند، زمان بیشتری سپری شد؛ دیر و دورتر از والیبال مردان ایران.
در سال 1895 میلادی، درست 127 سال پیش، ورزشکاری آمریکایی به نام ویلیام مورگان، بازی والیبال را پدید آورد و به دیگران شناساند. این سال هم‌زمان با یکی دو سال مانده به پایان پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار بود. در آن روزگار و سالیانی که ما سپری می‌کردیم، چندان انتظاری نمی‌رفت که والیبال، یا هر رشته‌ی ورزشی نوین دیگری را بشناسیم. اما کانادایی‌ها که همسایه‌ی دیوار به دیوار آمریکا بودند، پنج سال پس از 1895، نخستین کشوری شدند که والیبال را بازی کردند و لذتش را بردند.
ما برای آشنایی با والیبال باید تا سال 1299 بردباری می‌کردیم. در این سال ورزشکاری که سپس‌تر از بزرگ‌ترین استادان ورزش ایران شد، به نام میرمهدی ورزنده، این رشته‌ی زیبای ورزشی را به هم‌میهنانش شناسند و آموزش آن را در «دارالمعلمین ورزش»، در شهر تهران، آغاز کرد. دارالمعلمین ورزش در خیابان ناصریه (ناصرخسرو کنونی) بود و نقش بی‌چون‌وچرایی در گسترش ورزش در پایتخت و سپس شهرهای دیگر، داشت. شاگردان این آموزشگاه، پس از فراگرفتن حرکات ورزشی و شیوه‌ی آموزش آن‌ها، در رده‌های گوناگون ارتش به آموزاندن ورزش به کادرهای نظامی سرگرم می‌شدند. داستان دارالمعلمین ورزش خواندنی است و باید در جایی دیگر به آن پرداخت. والیبال در یک جای دیگر نیز بازی می‌شد: کالج البرز و کلوپ ورزشی آن. کالج البرز همان دبیرستان البرز کنونی است. ورزنده را هم به نام «پدر ورزش نوین ایران» می‌شناسیم و آشنایی با برخی رشته‌های ورزشی، مانند والیبال را وامدار او هستیم.
نخستین تیم والیبال دختران ایران
دختران تهرانی کم و بیش 40 سال پس از مردان، نخستین تیم والیبال را شکل دادند؛ هر چند 10 سال پیش از آن بازی والیبال در نزد آن‌ها شناخته شده بود و در برخی آموزشگاه‌ها بازی می‌کردند، اما به روشی حرفه‌ای و تیمی تنها در سال‌های پایانی دهه‌ی سی خورشیدی بود که گِردهم آمدند و با مربیگری عبدالمنعم کمال، تیم والیبال دختران دانشگاه تهران را سر و سامان دادند و در اردیبهشت 1339 به رویارویی با تیم والیبال فنرباغچه‌ی دختران ترکیه رفتند. عبدالمنعم کمال از پیشکسوتان والیبالیست ایران بود و جالب است بدانیم که دختر او، رکسانا کمال که سال‌هاست در آمریکا زندگی می‌کند، مربی تیم فوتسال بانوان آمریکاست. به هرروی تیم والیبال دختران دانشگاه تهران در آن بازی تاریخی توانست تیم ترکیه‌ای را شکست بدهد و نخستین پیروزی باشگاهی والیبالیست‌های بانوان ایران را به دست بیاورد.
از بازی‌هایی که در دهه‌ی سی خورشیدی میان آموزشگاه‌های تهران انجام شد، رویارویی دو تیم والیبال دبیرستان نوربخش و تیم دبیرستان ژاندارک بود. یکی از بازیکنان تیم ژاندارک، فرح دیبا بود. از بازیکنان برجسته‌ی تیم دبیرستان نوربخش نیز فریده منوچهری را باید نام بُرد. او در سال‌های پس از آن از بهترین و نام‌آورترین والیبالیست‌های بانوی ایرانی شد و نامی ماندگار از خود به یادگار گذاشت.
در سال 1339 بود که ایرج مستعان، نویسنده و روزنامه‌نگار و پری اباصلتی، سردبیر مجله‌ی «اطلاعات بانوان»، با همراهی هوشنگ میرهاشم، همسر اباصلتی، انجمنی به نام «انجمن بانوان و دوشیزگان» را بنیادگذاری کردند و در کنار کوشش‌های فرهنگی و هنری، رشته‌های ورزشی‌ای نیز برای بانوان بنیان گذاشتند. یکی از آن رشته‌ها والیبال بود. تیم والیبال انجمن بانوان و دوشیزگان همواره از نیرومندترین تیم‌های والیبال دختران ایران به شمار می‌رفت و در بسیاری از مسابقه‌ها بر سکوی قهرمانی می‌ایستاد. تنها بسنده است بدانیم که این تیم تا سال 1357، هفت بار قهرمان باشگاه‌های تهران شد. در رده‌ی کشوری نیز پیروزی‌های بسیاری به‌دست آورد.
رویارویی با ژاپن، مسابقه‌ای به یاد ماندنی
شورانگیزترین و به یادماندنی‌ترین بازی تیم والیبال بانوان ایران، مسابقه‌ی آنان با تیم ملی ژاپن بود. دختران والیبالیست ژاپنی در آن سال‌ها قهرمان بی‌رقیب جهان بودند و هنر آن‌ها در این رشته‌ی ورزشی زبانزد همه‌ی جهان بود. آمدن ژاپنی‌ها به تهران و بازی با تیم والیبال دختران ایران، رویدادی بسیار مهم برای ورزش ایران شناخته می‌شد. از این‌رو باید بیشتر به آن اشاره کنیم و چگونگی برگزاری آن بازی را بهتر بشناسیم.
والیبالیست‌های ژاپنی هفت ماه پیش از آنکه به تهران بیایند، در بازی‌های قهرمانی والیبال بانوان جهان که در مسکو برگزار شده بود، به مقام نخست جهان دست پیدا کرده بودند و یکی از پُرافتخارترین تیم‌های والیبال جهان شناخته می‌شدند. ژاپنی‌ها در بازی والیبال روش‌های نوینی را به کار می‌بردند و در حمله‌های ترکیبی روی تور و سرعت در اجرای برنامه‌ی تیمی، به‌راستی بی‌مانند بودند. مسوولان ورزش بانوان ایران، با آنکه می‌دانستند رویارویی با ژاپنی‌ها برای دختران والیبالیست ایران بسیار دشوار است، اما می‌خواستند با انجام این بازی بانوان ورزشکار کشور را با شیوه‌های مدرن و نو والیبال بیشتر آشنا کنند. این را هم بگوییم که بانوان ورزشکار ایران تا آن زمان تنها در دو رشته‌ی دومیدانی و تنیس روی میز به رویارویی با حریفان خارجی رفته بودند و مسابقه‌ی والیبال ایران و ژاپن سومین رویارویی ملی برای بانوان ورزشکار ایران دانسته می‌شد.
تیم ملی والیبال بانوان ایران در بازی با ژاپن، به جز یک تَن که اصفهانی بود، همگی از تیم‌های باشگاهی تهران برگزیده شده بودند. 9 بازیکنِ این تیم از باشگاه تاج بودند و 2 تَن نیز از باشگاه انجمن بانوان و دوشیزگان. میانگین سنی آن‌ها از 18 سال تا 20 سال بود. در این میان یک تَن از والیبالیست‌های تیم ملی ایران، پریچهر جمشیدی* (زاده‌ی ۹ اردیبهشت ماه ۱۳۲۵ خورشیدی در مزرعه کلانتر) بازیکن پیشین والیبال و عضو اولین تیم ملی والیبال زنان ایران است تنها 16 سال داشت. او یکی از ستارگان تیم ایران بود که در باشگاه‌های انجمن بانوان و تاج بازی کرده بود و از بهترین اسپکرهای تاریخ والیبال بانوان کشور شناخته می شد. دیگر بازیکنان تیم ایران در بازی با ژاپن چنین بودند: سرور وحدتی، ژاله سیدهادی زاده، شهربانو مغازه‌ای، ماری تت، نسرین بختیار، فریده فرزام، روحی بندنواز، ژاله سیدزاده، عذرا ملک و اشرف وحیدیان که کاپیتان تیم بود. کاظم رهبری مربیگری تیم را بردوش داشت. او در میانه‌ی سال‌های 1342 تا 1347 رییس فدراسیون والیبال ایران نیز بود.
بازی ایران و ژاپن در ساعت 16 روز آدینه، 15 شهریورماه 1342، در سالن ورزشی ورزشگاه شاه (هفت‌تیر کنونی) برگزار شد. به میدان رفتن تیمی از والیبالیست‌های بانوان ایران در برابر ژاپن، قهرمان جهان، هیجان بسیاری در کشور پدید آورده بود. اگر چه هیچ‌کس انتظار نداشت که بانوان ایرانی در برابر بهترین تیم جهان پیروز شوند یا حتا بتوانند امتیاز فراوانی بگیرند. آنچه مهم بود خودِ رویداد بود و ارزشی که برگزاری آن برای تیم والیبال ایران داشت. از این‌رو نتیجه‌ای که به دست آمد کسی را ناامید نکرد. ژاپنی‌ها در سه دست (سِت) پیروز شدند و تیم بانوان ما در هر سه دست تنها توانستند هفت امتیاز از ژاپنی‌ها بگیرند. به هر روی، این بازی، آمادگی خوبی برای دختران والیبالی ایران بود. آن‌ها چهار ماه دیگر باید راهی دهلی نو می‌شدند و در مسابقه‌ای آسیایی شرکت می‌کردند.
مسابقات والبیال بانوان آسیا و باشندگی تیم ایران
در دی‌ماه 1342 شهر دهلی نو در کشور هندوستان، میزبان بانوان والیبال آسیا برای انجام بازی‌های مقدماتی المپیک توکیو بود. این بازی‌ها برای بانوان والیبال ایران از یک دید به یاد ماندنی است؛ آن‌ها توانستند نخستین پیروزی تیم ملی بانوان کشور را به دست بیاورند و تیم هند را در پنج دست (ست) شکست بدهند.
در آن سال‌ها یکی از برجسته‌ترین بانوان والیبال ایران، فریده منوچهری بود؛ همان که پیشتر اشاره کردیم که در تیم دبیرستان نوربخش بازی می‌کرد. او کاپیتان تیم شناخته می‌شد و سال‌ها در بازی‌های والیبال خوش درخشید و نامی ماندگار در ورزش ایران به جا گذاشت. زنده‌یاد منوچهری کارشناس رشته‌ی تربیت بدنی از دانشسرای عالی بود و در دبیرستان نوربخش، همان دبیرستانی که خود در آن درس خوانده بود، دبیر ورزش بود. او در سال 1394 خورشیدی در 77 سالگی چشم از جهان فروبست.
یادآوری این نکته مهم است که در دهه‌ی چهل خورشیدی، جمعیت کشور 25 میلیون تَن بود. از این میان، کمتر از صد بانوی ایرانی به شکل حرفه‌ای به والیبال می‌پرداختند. اما در همان دهه ستارگانی در والیبال بانوان ایران برآمدند که در دهه‌های دیگر مانند آن‌ها هرگز پدید نیامد.
برشمردن داستان و سرگذشت والیبال بانوان ایران، دور و دراز است. در اینجا تنها باید به دو نکته‌ی پایانی اشاره کرد. نخست اینکه نخستین باشندگی (:حضور) تیم ملی والیبال بانوان ایران در بازی‌های آسیایی به سال 1966 توکیو (1345 خورشیدی) بازمی‌گردد. ورزشکاران بانوی ایرانی نخستین مدال آسیایی خود را در همان بازی‌ها به دست آوردند. والیبالیست‌های ایران تیم‌های فیلیپین، تایلند و برمه را شکست دادند و در برابر ژاپن و کره جنوبی شکست خوردند. بدین‌گونه آن‌ها بر سکوی سوم آسیا ایستادند و مدال برنز گرفتند.
نکته‌ی دوم آنکه نخستین لیگ والیبال بانوان ایران در سال 1354 خورشیدی در دو گروه شکل گرفت. گروه نخست دربردارنده‌ی تیم‌های تهرانی بود و گروه دوم از تیم‌های شهرستانی شکل می‌گرفت. بازی تیم‌های شهرستانی در اهواز برگزار شد. سپس تیم‌های برگزیده رودرروی هم ایستادند و سرانجام باشگاه‌های هما، تاج و پاس به جایگاه نخست تا سوم دست پیدا کردند.
* پریچهر جمشیدی، بازیکن زرتشتی تیم ملی والیبال بانوان، ورزش را در آغاز با رشته‌ی دو و میدانی در دبیرستان دخترانه‌ی زرتشتی انوشیروان دادگر تهران آغاز کرد و تا به‌دست آوردن عنوان قهرمان دوی با مانع و عنوان سومی پرش طول در مسابقات آموزشگاه‌های تهران پیش رفت. به‌شوند آمادگی و شرایط مناسب بدنی، به دعوت جانان‌پور، مربی باشگاه والیبال زنان تاج تهران، در تمرین‌های باشگاه حضور یافت و با وجود سن پایین، در کنار ستاره‌های نامدار و ملی‌پوش باشگاه تاج که پیشتر از آن‌ها یاد شد، روز‌به‌روز پیشرفت کرد، چنانکه در مسابقات مقدماتی المپیک توکیو، از سوی حسین جبارزادگان، مربی تیم ملی والیبال به‌عنوان کوچکترین عضو تیم، برای باشندگی در نخستین دیدار تیم ملی ایران در بازی دوستانه برابر تیم ملی ژاپن، در دی‌ماه سال ۱۳۴۲ خورشیدی، برگزیده شد.
**با بهره‌جویی از: «وب سایت جام تخت‌جمشید»؛ تارنمای «فدراسیون والیبال ایران» و «ویکی پدیا».
یک پاسخ
یادش بخیر . و دوباره سپاس از هفته نامه امرداد ازبرای نوشتارهای بسیار جالبش.