زمانی که گروهی از استادان دانشگاه تهران برای بررسی و شناساندن دیرینگی درختان سرو روستای «بان سرو» به استان ایلام رفته بودند، با 18 اصله درخت کهنسال روبه‌رو شدند که تا آن زمان چندان شناخته شده نبودند. آن‌ها بررسی‌های خود را آغاز کردند و دریافتند که دیرینگی سروها به 2200 تا 3000 سال می‌رسد. از همه شگفت‌تر آن که سروها در میان سنگ‌های رسوبی و صخره‌ای روییده بودند. چیزی که کارشناسان را شگفت‌زده‌تر ساخت این بود که نمونه‌ی چنین درختانی را تنها در استان‌های گیلان و گلستان و اردبیل می‌شد دید و در پهنه‌های دیگر ایران وجود نداشتند. اکنون در درون رشته‌کوه‌های بلند زاگرس، ذخیره‌گاهی از درختان سرو پیش‌روی آن‌ها دیده می‌شد.
روستای بان سرو، در 55 کیلومتری شهر چوار در استان ایلام جای دارد. بان سرو روستایی سخت‌گذر، صخره‌ای و شیب‌دار است و رسیدن به آن آسان به‌دست نمی‌آید. اما آن‌هایی که می‌خواهند سروهای بسیار کهن و ناشناخته‌مانده‌ی این روستا را از نزدیک ببینند، رنج رسیدن به روستا را بر خود هموار می‌کنند تا به زربین‌ها (سروهای کوهی) هجده‌گانه ای برسند که پیچ و تاب ساقه‌ی آن‌ها و ریشه‌هایشان، تماشاگهی زیبا ساخته است. درازای برخی از ریشه‌هایی که از خاک بیرون زده‌اند، به 25 متر می‌رسد. این سروها که در گذشته 22 اصله بوده‌اند و اکنون به 18 اصله کاهش یافته‌اند، در سال 1390 خورشیدی در شمار آثار طبیعی و ملی ایران ثبت شده‌اند. هشت سال پس از آن بود که در پویشی نوجویانه، در چهارم تیرماه 1398، «همایش سروهای کهنسال ایلام» در پای درختان و گستره‌ی تاریخی‌بان سرو، برگزار شد.
سروهای یک تا سه بان سرو
در میان زربین‌های بان سرو، سه اصله بررسی باریک‌بینانه‌تری شده‌اند. زربین‌های سه‌گانه را با عنوان سرو یک، دو و سه نام‌گذاری کرده‌اند و همگی در بلندی‌های سنگی روستا جای دارند.
در برآوردی شتابزده، دیرینگی سرو زربین نخست، 920 سال شناسانده شده است. اما این تاریخ گمانه‌زنی است و بی‌گمان سن درخت یادشده بسیار بیشتر است. قطر تنه‌ی آن نیز 172 سانتی‌متر و بیشتر از سروهای دیگر آن گستره است. سطح تاج پوششی درخت به 61 متر مربع می‌رسد و درازای آن بیش از هشت‌متر دانسته شده است.
ریشه‌های ستبر سرو یک، از خاک بیرون زده و نمایان است. این درخت، دو متر بلندا می‌گیرد و سپس شاخه‌هایی از تنه‌ی آن به هر سو کشیده می‌شود. تاج درخت، شاداب است اما آسیب‌های محیطی و انسانی، به درون و پوست تنه‌ی آن آسیب زده است. فرسایش خاک نیز آسیب‌ها را اثرگذارتر ساخته است. روستاییان بان سرو کهن‌سالی این سرو و سروهای دیگر گستره‌شان را ارج می‌نهند و بودنشان را روزی‌رسان زندگی خود می‌شناسند.
سرو زربین دوم بلندایی بیش از پنج متر دارد و تاج پوششی آن به 30 متر مربع می‌رسد. قطر تنه‌اش را 95 سانتی‌متر گفته‌اند. از بلندای یک و نیم متری است که این سرو پیر، شاخه شاخه می‌شود. با آنکه این درخت نیز از آسیب‌های محیطی در امان نمانده و برخی شاخه‌هایش شکسته شده است، اما بذرآوری خوبی دارد. زربین سوم شش متر بلندا می‌گیرد و سطح تاج پوششی آن 47 متر است. تنه‌ای بسیار ستبر دارد و در بلندای یک متری شاخه‌هایش روییده است. بخشی از ریشه‌های این درخت، بر اثر فرسایش خاک، بیرون زده است. با این همه، آسیب چشمگیری در تنه‌ی آن دیده نمی‌شود.
درخت چنار قلعه سام
در شهرستان چرداول، در استان ایلام، در کنار دژی باستانی بازمانده از روزگار ساسانیان، درخت چنار چندصد سالهای روییده است که هم نام دژ، چنار قلعه سام نام‌گذاری شده است. این درخت بر بلندی‌های (:ارتفاعات) چمبور جای دارد؛ گویی قامت کشیده و زیبایش دشت‌ها و پهنه‌های روبه‌رو را دیدبانی می‌کند!
پیش‌تر اشاره کردیم که دیرینگی چنار قلعه سام سه هزار ساله است. اما در شناخت تاریخِ بسیاری از درختان کهنسال ایران همواره با دشواری شگفت‌آوری روبه‌رو هستیم. آن دشواری به نبود آگاهی‌ها و آمارهای دقیق و باریک‌بینانه برمی‌گردد. در حالی که در شماری از گزارش‌های میدانی، سن این درخت همان 3000 سال دانسته شده، در گزارش‌های دیگر از 1100 سال و حتا 500 سال هم یاد کرده‌اند! این اندازه اختلاف برای شناخت دیرینگی یک درخت، بیش از آن است که بتوان آن را به برآوردهای گوناگون نسبت داد و بی‌گمان شتابزدگی سبب چنین لغزش‌هایی شده است. به هرروی، درخت قلعه سام در فهرست آثار طبیعی و ملی ایران (در تیرماه 1394 و با شماره 239) با دیرینگی 3000 ساله ثبت شده است و تاریخ‌های دیگر نادرست است.
بلندای چنار قلعه سام به 22 متر می‌رسد و قطر ساقه‌ی آن دو متر است. این درخت در کنار چشمه‌ای زلال جای دارد. در جنوب باختری درخت نیز بازمانده‌ای از آتشکده‌ای ساسانی دیده می‌شود.
درخت شیرین و فرهاد
در همسایگی دیوار به دیوار استان ایلام، در استان کرمانشاه نیز درنگ کوتاهی کنیم و از درخت چناری نام ببریم که 700 سال از زندگی پُربار و سایه‌افکن آن سپری شده است. مردم باور دارند که این درخت به دست شیرین، همسر خسرو پرویز ساسانی، کاشته شده است. آن‌ها می‌گویند زمانی که خسرو پرویز و شیرین از کنار تاق بستان می‌گذشتند، پای اسب خسرو پرویز شکسته شد و آن‌ها ناگزیر شدند که چند روزی در تاق بستان بمانند. در همان زمان بود که شیرین، فرهادِ کوهکن را دید و به یاد او و عشق او، این درخت چنار را کاشت. از این‌رو، مردم درخت را «شیرین و فرهاد» نام گذاشتند. اکنون نیز باور دارند که این درخت، دیرینگی ای 1500 ساله دارد. با این همه، برآوردها نشان می‌دهد که از عمر درخت پیر تاق بستان، بیش از 700 سال سپری نشده است.
درخت شیرین و فرهاد در کنار محوطه‌ی تاریخی تاق بستان و دریاچه‌ی آن کاشته شده است. این درخت پیر را در سال 1388 در فهرست آثار طبیعی ایران ثبت کردند. بلندای آن بیش از هفت متر است. مردم به آن «درخت رحمت» هم می‌گویند؛ از آن‌رو که سالهای سال مرد کفاشی به نام رحمت در تنه‌ی خالی شده‌ی این درخت سرگرم کفاشی بود.
در 12 اسفندماه 1397، شهرداری کرمانشاه جشن زادروز درخت شیرین و فرهاد را برگزار کرد و کیک تولد درخت بُریده شد. کودکانی که در این جشن باشنده بود بزرگ‌ترین نقاشی همگانی را با عنوان «درخت من» بر روی پارچه‌ای بلند کشیدند و در کنار درخت شهر خود حلقه زدند.
* با بهره‌جویی از: جستار «سروهای کهنسال ایران» نوشته‌ی صادق‌زاده حلاج و دیگران (مجله‌ی طبیعت ایران، جلد سوم، شماره سوم، امرداد و شهریور 1397)؛ خبرگزاری‌های «مهر»، «تسنیم» و «ایرنا».
