نخستین نشست از سلسله نشست‌های نوا (نشست‌های واکاوی‌های امرداد) به بررسی «نقش آموزش تاریخ در کتاب‌های درسی» ویژه شد.
نشست نوا که واپسین دوشنبه‌ی هرماه از سوی هفته‌نامه‌ی امرداد با همکاری خانه‌ی اندیشمندان علوم انسانی برگزار میشود، در نخستین نشست خود با باشندگی کارشناسان حوزه‌ی تالیف و برنامه‌ریزی به بررسی «نقش آموزش تاریخ در کتاب‌های درسی» پرداخت.
تاریخ درس دگرگون کردن تقابل به تعامل و همزیستی است
دکتر عباس پرتوی‌مقدم (هموند هیات‌علمی دفتر تالیف کتاب‌های درسی)، حشمت‌الله سلیمی، (کارشناس ارشد تاریخ و کارشناس گروه تاریخ دفتر تالیف کتاب‌های درسی)، دکتر طوبی فاضلی‌پور (استاد تاریخ دانشگاه علامه‌طباطبایی) و فاطمه آهنگری (دبیر تاریخ و دبیر اجرایی نظارت و بازرسی گروه‌های آموزشی اداره‌کل آموزش و پرورش تهران) سخنرانان نخستین نشست نوا بودند که کارشناسی و دبیری آن را دکتر فرشید خدادادیان، دانش آموخته‌ی تاریخ بر دوش داشت.
در آغاز نشست دکتر عباس پرتوی‌مقدم هموند هیات‌علمی دفتر تالیف کتاب‌های درسی، با اشاره به اینکه آنچه امروز و در این نشست مطرح می‌کنم دیدگاه شخصی من است و لزوما دیدگاه سازمانی که در آن فعالیت می کنم یعنی سازمان برنامه‌ریزی آموزشی نیست گفت: توجه به برنامه‌ی درسی و آموزش تاریخ در روزگاری که آموزش علوم انسانی در کشور ما در سنجش با آموزش دیگر رشته‌ها حال و روز خوبی ندارد، از سوی هفته‌نامه‌ی امرداد و خانه‌ی اندیشمندان علوم انسانی در خور ارج‌گذاری و ستایش است.
وی افزود: امروزه در بسیاری از برنامه‌های درسی کشورهایی که آموزش موثر و مهارت محور دارند و برنامه‌ی آموزشی بر مبنای تحقق شایستگی‌ها، پرورش خلاقیت و تربیت و توانمند کردن دانشآموزان به عنوان آینده‌سازان آن کشور تنظیم میشود درس تاریخ یکی از پنج درسی است که هسته‌ی مرکزی برنامه‌ریزی آموزش این کشورها را تشکیل می‌دهد. در این کشورها نخستین تاکید بر وجه هویتی درس تاریخ به عنوان درس ملیت‌ساز است.
وی در دنباله گفت: از دیگر آرمان‌های آموزش تاریخ در این کشورها تربیت مدنی، روابط بین‌المللی و نزدیک کردن ملت‌ها و تعاملات فرهنگی است به گونه‌ای که نوع آموزش حتا می‌تواند تقابل ملت‌ها را به تعامل، همزیستی و دوستی دگرگون کند. وجه دیگر آموزش تاریخ اندیشه‌مند کردن است. درس تاریخ می‌تواند درس تاثیرگذاری باشد برای تربیت انسان‌های اندیشمند که با بررسی سرگذشت انسان، جوامع و فراز و نشیبی که پیشینیان از سرگذرانده‌اند در دانشآموزان توانمندی اندیشیدن به اینکه گذشتگانشان با چه سرمایه و رفتارهایی زمان و تاریخ را مدیریت کرده‌اند تا این دستاورد و میراث به آن‌ها برسد را ایجاد کند.
پرتوی‌مقدم افزود: اگر کشوری به نام ایران در نقشه‌ی سیاسی جهان و البته فرهنگی به نام فرهنگ ایرانی بسی گسترده‌تر از مرزهای سیاسی کنونی وجود دارد باید بیندیشیم که پیشینیان ما چه سرنوشتی را از سر گذرانده و از چه فراز و نشیب‌های گذشته‌اند و به گفته‌ای چه خون دل‌ها خورده‌اند تا این کشور و این فرهنگ به اینجا رسیده است. و این اندیشیدن می‌تواند پایه‌ای برای اندیشه‌ی تاریخی و تربیت شهروند اندیشمند باشد.
وی ادامه داد: برپایه‌ی همین توانمندی‌های آموزش تاریخ کوشش شد که در این چند سال‌که پایه‌های درسی دگرگون شد تا اندازه‌ای از این توانمندی در تربیت شهروندان و آثار اجتماعی، فرهنگی و تربیتی آن بهره ببریم و در این مسیر حرکت و به آن عمل کنیم اگرچه همواره تنگ‌ناها (:موانع)، مسایل و مشکلاتی وجود داشته است و وجود دارد.
از همین رو در سند تحول و سند درسی ملی به این مهم توجه میشود که روش آموزش در کشور ما تاثیرگذار نیست و مهارت و شایستگی‌های دانش‌آموز به عنوان شهروند آینده در این کشور یا در دهکده‌ی جهانی برای زندگی بهینه نیازمند دگرگونی‌هایی در روش آموزش است چراکه این نظام آموزشی در جهت دست‌یابی به این آرمان‌ها نیست و باید دگرگون شود.
دکتر عباس پرتوی‌مقدم در دنباله گفت: سند درسی ملی می‌گوید برنامه‌ی درسی در مدرسه‌های ما دانش محور است و ما می‌خواهیم در کنار این انتقال دانش مهارت‌های دانش آموزان را هم توانمند کنیم تا پس از دانش آموختگی از مهارت‌ها در زندگی فردی و اجتماعی خود بهره ببرد.
بر همین پایه نخستین دگرگونی که در رویکرد و نگاه به تاریخ به ویژه نگاه سنتی به تاریخ‌نگاری که دانش تاریخ را به رخدادهای سیاسی و نظامی کاهش می‌داد صورت گرفت. در برنامه درسی نوین این دریافت از تاریخ دگرگون شد چرا که گذشته تنها گذشته‌ی سیاسی نیست، مردمی هم در گذشته بوده‌اند و نقش داشته‌اند. از این رو در کنار که همه‌ی ابعاد تاریخ ،تاریخ اجتماعی، فرهنگی و به‌ویژه تاریخ اقتصادی که تا اندازه‌ای به فراموشی سپرده شده بود مورد توجه قرار گرفت و این بنیادی‌ترین دگرگونی بود که در نگاه برنامه‌ریزان و نویسندگان کتاب‌های درسی تاریخ در برنامه‌ی اسناد تحولی صورت گرفت.
ما در تاریخ دنبال سیر اندیشه‌هایی می‌گردیم که به رقم زدن رخدادهای تاریخی انجامیده است
دکتر طوبی فاضلی‌پور، استاد تاریخ دانشگاه علامه‌طباطبایی با عنوان اینکه آنچه امروز درباره‌ی آن گفت‌وگو می‌کنم برآیند 45 سال آموزگاری و تدریس در رشته‌ی تاریخ در مدرسه و دانشگاه است گفت: آموزش و پرورش درباره‌ی آموزش تاریخ بخشی از آرمان‌ها را دنبال کرده و باید بخش‌های دیگر آن را دنبال کند. ما زمان چشمگیری گذاشتیم که به دانشآموزان بگوییم که چرا باید تاریخ خواند و کوشیدیم آرمان‌هایی را که در آغاز کتاب به آن پرداخته شده است بازگو کنیم و به آن‌ها بگوییم آرمان از خواندن تاریخ بالا بردن مهارت و آگاهی از این است که نیاکان ما از چه فراز و نشیب‌هایی گذشته‌اند و چه برجای گذاشته‌اند و ما اکنون در کجا قرار داریم.
وی افزود: به باور من هرچند آموزش و پرورش تا اکنون کوشیده است آرمان‌های آموزشی به ویژه هدف از آموزش تاریخ و اهمیت این درس را در نوشتارها بازگو کند ولی باز هم نتوانسته است مخاطبش را قانع کند که چرا باید تاریخ خواند و یکی از مشکلاتی که بابد دنبال کرد این است که باید کوشید تا ذهنیت نادرست نسبت به این درس در ذهن مخاطبین پاک شود . آرمان آموزش کتاب تاریخ باید بررسی، نتیجه‌گیری و آموزش مهارت باشد نه فهرست کردن و از بر کردن نام‌ها و سلسله‌های تاریخی که برآیندی در پی ندارد. ما در تاریخ دنبال سیر اندیشه‌هایی می‌گردیم که به رقم زدن رخدادهای تاریخی انجامیده است. ما باید لایه‌ها را کنار بزنیم و با توجه به تجربه‌های تاریخی گذشتگانمان که به فراوانی در دسترس ما قرار دارد اندیشه‌های تاریخی را بررسی کنیم .
دانش‌آموز باید بداند که شرح حال گذشتگان را نمی‌خواند که در گذشته متوقف شود بلکه با آگاهی از آن می‌تواند در طراحی آینده بهره بگیرد که شوربختانه این امکان هنوز برای دانشآموزان فراهم نشده است.
دانش‌آموز نباید وادار و متکی به از بر کردن فهرست‌ها و نوشتارهای کتاب تاریخ باشد
حشمت‌الله سلیمی، کارشناس ارشد تاریخ و کارشناس گروه تاریخ دفتر تالیف کتاب‌های درسی کتاب درسی، یکی از ارکان آموزش تاریخ و یکی از کاستی‌هایی که این حوزه با آن روبه‌رو است را نگاه جامعه و نگاه خانواده به تاریخ و آموزش تاریخ دانست و گفت: شوربختانه علوم انسانی در سنجش با دیگر رشته‌ها مظلوم واقع شده است و این مشکل زمانی برجسته‌تر میشود که دست‌اندرکاران آموزش هم همین نگاه را به تاریخ داشته باشند. من همیشه به دانشآموزان می‌گویم تاریخ سود آنی و مادی ندارد بلکه افق دید انسان را گسترده می‌کند و افق‌های دوردست گذشته و آینده را پیش روی ما قرار می‌دهد. با دانستن تاریخ در می‌یابیم که منِ امروز یا جامعه‌ی امروز ما گذشته‌ای داشته است. اگر به پشت سر خود بنگریم می‌بینیم جایگاه امروزی هر یک از ما یا جامعه‌ی ما نسبت به جهان ریشه در گذشته دارد.
وی افزود: نبود امکانات آموزشی در زمینه‌ی تاریخ آموزگار و دانش‌آموزِ علاقه‌مند به این درس را آزار می‌دهد. بسیاری از مدرسه‌های ما از امکاناتی مانند نمایش دادن یک کلیپ تاریخی یا نمایش یک نقشه برخوردار نیستند یا به دلایلی امکان بردن دانشآموزان به موزه یا مکان‌های باستانی را ندارند تا دانش اموز از نزدیک با یک تجربه و یادمان تاریخی آشنا شود، بنابراین به دلیل نبود امکانات بسیاری از جذابیت‌های درس تاریخ برای دانشآموزان از دست می‌رود و کاسته میشود.
سلیمی ادامه داد: کتاب‌های درسی تاریخ هم مانند دیگر کتاب‌های درسی خالی از کاستی نیستند ولی با رویکرد تازه نسبت به دوره‌های پیشین برخی مشکلات کتاب کمتر شده است. در کتاب‌های تازه تاریخ تنها تاریخ نظامی و سیاسی نیست بلکه نوشتارهایی در پیوند با تاریخ فرهنگی، تاریخ اجتماعی و حتا زبان و دین هم در کنار دیگر نوشتارهای این کتاب، گنجانده شده است. دیگر اینکه در کتاب‌های نوشته شده با رویکرد تازه است مهارت‌هایی برای آموزش طرح شده که امکان فعالیت خارج از مدرسه را به دانش‌آموز می‌دهد. همچنین در کنار درونمایه (:محتوا)، موضوع و آشنایی با اصول پژوهش کوشیده شده است آموزش تاریخ با ابزارهایی مانند تصویر، نقشه، جدول و نمودار به دانش‌آموز منتقل شود زیرا گاه یک نقشه یا جدول برای سنجش دو دوره‌ی تاریخی درک ژرف‌تری به دانش آموز می‌دهد.
وی در دنباله گفت: در گردآوری کتاب‌های درسی کوشیده شده از وجود متخصصان تاریخ و آشنا با موضوع تاریخی و همچنین منابع معتبر برای مراجعه‌ی دانش‌آموز در صورت نیاز اسفاده شود و البته کار تالیف به گونه‌ی گروهی انجام میشود.
وی با اشاره به مشکل کنکورزدگی در بحث آموزش افزود: در رویکرد تازه پافشاری شده که دانش‌آموز وادار و متکی به از بر کردن فهرست‌ها و نوشتارها نباشد ولی از انجا که کنکور بر این رویکرد سایه انداخته شوربختانه دانشآموزان از یادگیری ژرف تاریخ بی‌بهره هستند.
هویت و غرور ملی در کتاب‌های درسی تاریخ ما چه جایگاهی دارد؟
فاطمه آهنگری، دبیر تاریخ و دبیر اجرایی نظارت و بازرسی گروه‌های آموزشی اداره‌کل آموزش و پرورش تهران، نیز با اشاره به اینکه من هر سه کتاب پایه‌ی متوسطه دوم که تالیف تازه است را تدریس می‌کنم و هم کتاب‌های نظام قدیم را تدریس کرده‌ام گفت: نمی‌توان نادیده گرفت که کتاب‌های تازه خیلی بهتر از کتاب‌های پیشین نگارش شده است و گروه دکتر پرتوی‌مقدم در این زمینه خوب کار کرده و کوشیده‌اند ولی از آنجا که ما آرمانی‌تر به این حوزه نگاه می‌کنیم امروز این کتاب‌ها را نقد می‌کنیم تا مسیر درست را بیابیم.
وی افزود: پرسش من از دکتر پرتوی‌مقدم درباره‌ی سند تحول این است که کدام سند و قانون بدون در نظر گرفتن نیاز جامعه نوشته میشود؟ آیا پیش از نگارش کتاب‌های درسی به نیازهای دانشآموزان از نگاه خودشان و با بهره‌گیری از راه پرسش و پژوهش میدانی پرداخته میشود؟
آیا این کتاب‌ها خلاقیت دانشآموزان را در پی دارد؟ برپایه‌ی نظرسنجی که من انجام دادم شوربختانه نتیجه‌ی مثبتی به دست نیامد که البته باید بیشتر بررسی شود. آیا در نگارش کتاب از دستاوردهای علمی تازه بهره‌گیری شده است؟ که باید گفت بسیار کم.
آیا درونمایه‌ی کتاب با موقعیت‌های اجتماعی هازمان (:جامعه) منطبق است؟ آیا این کتاب می‌تواند دانش‌آموز را به دانستن تاریخ کشور خود دلبسته کند؟ شوربختانه در دیدگاه‌سنجی‌هایی که در این باره داشتم، نتیجه بیانگر این بود که نوشتارهای کتاب درسی این دلبستگی را در دانش‌آموز ایجاد نمی‌کند.
باید گفت آموزگاران ما با مشکلات بسیاری دست و پنجه نرم می‌کنند چرا که از سویی باید دانش‌آموز را برای کنکور آماده کنند و از دیگر سو نمی‌دانند در کلاس درس چگونه درباره‌ی موضوعات تاریخی حرف بزنند که مورد بازخواست قرار نگیرند.
آهنگری ادامه داد: کتاب درسی باید برپایه‌ی نیاز دانش‌آموز یعنی نیاز به هویت و نیاز به شهروند خوب بودن نوشته شود. در بیشتر کشورهای پیشرفته به اینکه کتاب چه اندازه دانش‌آموز را به چالش‌های فکری می‌کشد و چه اندازه دانش‌اموز با خواندن کتاب تاریخ نسبت به هویت و ملیتش احساس غرور می‌کند توجه می‌کنند. پرسش این است که در کتاب‌های درسی ما چه اندازه به این موضوع توجه شده است؟ آیا کتاب تاریخ رابطه‌ی عرضی با کتاب‌های دیگر دارد؟ آیا هنگامی که آموزگار به بحث اومانیسم و کمونیسم می‌رسد در کتاب جامعه‌شناسی همان پایه هم به این عنوان‌ها پرداخته شده است؟
نوشتارهای کتاب‌ها باید با هم در پیوند باشند ولی به نظر می‌رسد نویسنده‌ی کتاب بینش اسلامی یا جامعه‌شناسی همان پایه هیچ آگاهی‌ای از نوشتارهای کتاب تاریخ ندارد و هیچ انسجامی در درونمایه کتاب‌های درسی یک پایه که در پیوند با هم هستند دیده نمی‌شود.
این دبیر تاریخ افزود: از سویی در برخی بخش‌های کتاب مفاهیمی آمده که حتا دانش‌آموخته‌ی تاریخ هم در آن تخصصی ندارد. برای نمونه تاریخ هنر و معماری باید توسط دانش‌آموخته‌ی این رشته تدریس شود. آیا این امکان وجود دارد که در آموزش این بخش‌ها از متخصص آن بهره برده شود؟
دیگر اینکه نوشتارهای کتاب با امکانات جامعه همخوانی ندارد و مشکلات به گونه‌ای زنجیروار به هم پیوسته‌اند. شرایط آموزش و محدودیت‌ها به گونه‌ای است که با وجود بر طرف کردن برخی کاستی‌ها کار در مسیر خود پیش نمی‌رود.
شوربختانه در بسیاری از مدرسه‌ها کلاس تاریخ برگزار نمی‌شود چون نیاز نمی‌بینند و ساعت کلاس را به درسی چون فیزیک می‌دهند. ما باید تاریخ را وارد خانواده‌ها کنیم و فرزندانمان با بحث‌های تاریخی درخانه روبه‌رو شوند. فرزندان ما باید بدانند در کجا ایستاده‌اند.
به باور من اگرچه در این مجموعه‌ی زنجیروار تنها آموزش و پرورش دچار مشکل نیست ولی اگر در آموزش و پرورش رویکردها و دیدگاه‌ها اصلاح شود دیگر بخش‌ها خود به خود از آن تاثیر می‌گیرند. تاریخ و مدارس نظامیه به ما می‌گوید هر زمانی که به آموزش به ویژه آموزش تاریخ توجه شود می‌توانیم بگوییم آینده‌ی درخشانتری برای جامعه پیش‌بینی شده است.
نخستین نشست نوا در سه بخش سخنرانی، میز گفتاورد (:مناظره) و پرسش و پاسخ پیرامون بررسی «نقش آموزش تاریخ در کتاب‌های درسی» برگزار شد. در گزارش های بعدی به دیدگاه استادان باشنده در این نشست در میز گفتاورد پرداخته میشود.
نشست بررسی «نقش آموزش تاریخ در کتاب‌های درسی» دوشنبه سی‌ام اردیبهشت‌ماه 1398 خورشیدی، در تالار فردوسی خانه‌ی اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.
نوا (نشست‌های واکاوی‌های امرداد) سلسله نشست‌هایی است که با به چالش کشیدن جستارهای (:موضوعات) فرهنگی، تاریخی، هنری، زیست‌بومی و هازمانی به بررسی آن‌ها می‌پردازد.
نشست‌های «نوا» واپسین دوشنبه‌ی هر ماه با باشندگی دوستداران فرهنگ و تاریخ ایران‌زمین در تالار فردوسی خانه‌ی اندیشمندان علوم انسانی برگزار میشود.
فرشید خدادادیان، دبیر نشست
دکتر عباس پرتوی‌مقدم، هموند هیات علمی دفتر تالیف کتاب‌های درسی
دکتر طوبی فاضلی پور، استاد تاریخ دانشگاه علامه
چهره میانی بابک سلامتی سردبیر هفته نامه امرداد
حشمت اله سلیمی، کارشناس ارشد تاریخ و کارشناس گروه تاریخ دفتر تالیف کتاب‌های درسی
فاطمه آهنگری، دبیر اجرایی نظارت و بازرسی گروه‌های آموزشی اداره کل آموزش و پرورش تهران
بخش پرسش و پاسخ
فرشید خدادادیان پیشکش خود را به دانش‌آموز علاقه‌مند به تاریخ باشنده در نشست پیشکش کرد
فرتور از همایون مهرزاد است.
1393
یک پاسخ
در این حد که خلاصه گفتگوها را خواندم، بسیار آموختم و نگاه سخنرانان به تاریخ و علوم انسانی و نقش آن در ساختن جامعه ایی شهروند محور و درس از تاریخ گذشته برای تبدیل تقابل به تعامل و همزیستی در جامعه امروز فوق العاده است. از برگزارکنندگان این برنامه بسیار سپاسگزارم.