«قومِس» یا «هکاتُم» در جنوب راه خراسان میان استان سمنان و دامغان، در خاور(:شرق) روستای قوشه و در نزدیکی روستای امیرُوان جای دارد. در ادبیات باستانشناسی ایران این شهر باستانی به «کومس» یا «قوشه» نیز نامور است. پس از سالها بررسی برای مکانیابی شهر «صد دروازه» یا «هِکاتُم پولیس»، که به دومین تختگاه اشکانیها نامور است، در سال 1962 میلادی دو باستان شناس به نامهای «جان هانسمن» و «دیوید استروناخ» جای این شهر را در کومس مشخص کردند. هانسمن این مکان را شهر گمشدهی سلوکی-پارتی میداند (هرمان، 1373: 39). کاوش در گسترهی کومس را موسسهی باستانشناسی بریتانیا در چهار دوره به سرپرستی «هانسمن» و «استروناخ» انجام داد. یکی از چالشهای کاوشگران در این محوطه، گستردگی و پراکندگی دادههای باستانی در محوطهای بزرگ بود. با انجام بررسیهای باستانشناسی، سه بنای مهم در پیوند با دورهی اشکانی پیدا شد. همگی این بناها تا اندازهای سالم بودند و نقشهی تقریبا یکسانی دارند. پلان این بناها بهگونهی چهارگوش با یک پیشرفتگی در مرکز هر ضلع است، به گونهای که مانند صلیبی با بازوهای کوتاه است. در بناهای قومس سه گونهی تاقزنی را میبینیم که شامل تاق ضربی ساده، تاق سهگوش و تاق سهگوش پلکانی است (محمدیفر، 1387: 101). شایان یادآوری است که شیوههای گوناگون تاقزنی از همین دوره آغاز شد که نمونههای آن را پیشتر، در تپهی نوشیجان ملایر که در پیوند با فرمانروایی مادهاست، میبینیم.
پژوهشگران دربارهی آثار و دادههای قومس بر این باورند که استقرار پارتها در قومس بیشتر حالت اردوگاهی داشته است تا اینکه به دید یک شهر دایمی به آن بنگرند. هرچند با توجه به سندهای تاریخی، بیشتر تاریخنگاران و باستانشناسان این مکان را در پیوند با سالهای آغازین فرمانروایی پارتی میدانند، اما مدارک ارایه شده از میانه و پایان این روزگار، بیشترین حجم دادهها را نشان میدهد. بنابر سندهای معتبر تاریخی، «کومِشا» در روزگار یزدگرد یکم (399-421 میلادی) دارای برج و باروهایی شد که وجود برخی مدارک باستانشناسی این گواهی را نشان میدهد. برخی پژوهشگران بر این باورند که در دورههای پایانی فرمانروایی ساسانی و در شورشی که در سدهی ششم میلادی در بسطام رخ داد، فرمانروایی محلی که ادارهی ناحیه را بر دوش داشت از قومس به دامغان جابهجا شد.
یارینامه
هرمان، ج، 1373، تجدید یات هنر ایران باستان، ترجمهی مهرداد وحدتی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی
محمدیفر، یعقوب، 1387، باستانشناسی و هنر اشکانی، تهران، انتشارات سمت.
